دانشنامه اسلامی
شکل دوم قیاس اقترانی در صورتی منتج است که دو مقدمه آن در جهت و کیف؛ سلب و ایجاب مختلف باشند. این شکل با اتفاق در کیف و جهت نتیجه نمی دهد، چون انسان و اسب در حمل حیوانیت بر آن دو، و سلب حجریت از آن دو مشترک اند، ولی این امر سبب حمل یکی از آن دو بر دیگری نمی شود. از سوی دیگر، انسان و ناطق نیز در حمل حیوانیت بر آن دو و سلب حَجَریت مشترک اند، ولی این امر، سببب سلب یکی از آن دو از دیگری نمی شود، زیرا اشیای متباین و غیر متباین، گاهی در این مشترک اند که چیزی بر آنها حمل و یا از آنها سلب شود.البته برای تحقق انتاج معتبر، اختلاف در کیف کافی نیست، بلکه به شرط دیگری نیز نیاز است. آن شرط، کلیت کبراست، زیرا حصول شرط اول با جزئیت کبرا اقتضا ندارد، مگر مباینت بین اصغر و بعضی از اکبر را، اما معلوم نمی شود که آیا در بعض دیگر آیا تلاقی دارند یا نه؛ بنابراین سلب اکبر از اصغر ممکن نیست؛ مانند اینکه اسود را بر کلاغ حمل کنیم و آن را از بعضی حیوانات یا بعضی مردم سلب کنیم، که سلب حیوان از کلاغ و یا حمل انسان بر کلاغ لازم نمی آید.پس علّت اینکه دو مقدمه این شکل باید از لحاظ کیف مختلف باشند این است که در غیر این صورت در نتیجه اختلاف حاصل می شود؛ یعنی گاه صحیح است و گاه غلط، و این، دلیل عُقم و عدم انتاج است.
