دانشنامه اسلامی
کتاب مشتمل بر یک مقدمه، پنج باب و یک خاتمه است. هر یک از ابواب نیز مشتمل بر فصولی است. شیوه تحلیلی نویسنده مبتنی بر تحلیل معلومات مصادر و مراجع است. او از منابع مختلفی استفاده کرده است؛ اما همان گونه که خود گفته در زمینه تفسیر بر سه اثر: جامع البیان طبری (که بیشتر موردتوجه اهل سنت بوده)؛ مجمع البیان طبرسی (که شیعه امامیه از آن استفاده کرده) و کشاف زمخشری (که دیدگاه معتزله را بیان کرده) تمرکز داشته است.، در رابطه به با علوم قرآن نیز بیشتر از «الإتقان سیوطی»؛ «البرهان فی علوم القرآن» زرکشی و «مناهل العرفان فی علوم القرآن» زرقانی بهره گرفته است.
در طلیعه کتاب، آیه 7 سوره آل عمران که مهم ترین آیه قرآن کریم در موضوع محکم و متشابه است، ذکر شده است. پس ازآن ابیاتی از قصیده مؤلف اشاره شده که در بیت اول آن قرآن کریم برطرف کننده ظلمت جهل خوانده شده است.
در ابتدای مباحث کتاب، به شیوه علمی، پیشینه بحث و آثاری که در این زمینه نوشته نام برده شده است. نویسنده ابتدا این نکته را متذکر می شود که حتی یک کتاب با عنوان «محکم و متشابه در قرآن» نیافته است؛ بلکه هیچ یک از علما مطلقاً به موضوع محکم نپرداخته اند بلکه درباره متشابه تعدادی آثار دارند. اولین کسی که در این موضوع قلم زده کسائی بوده که «متشابه القرآن» را نوشته است. پس از او ابن قتیبه «المتشابه من الحدیث و القرآن» را نوشت. سید رضی «حقائق التأویل فی متشابه التنزیل» و ثعالبی کتاب «المتشابه» و دیگران آثاری نوشتند. ابن لبنان (متوفی 749ق) آخرین کسی است که «رد المتشابهات من الآیات إلی المحکمات» را نوشت. نویسنده مجدداً تأکید می کند که همچنان که می بینیم این آثار تطابق کاملی بر موضوع بحث ندارد و بلکه بر بخشی از آن یعنی متشابه تطبیق دارد. بیشتر این آثار چاپ نشده و مخطوطات پراکنده ای در اماکن متعددی هستند. باب اول در دو فصل نوشته شده است؛ در فصل اول معنای محکم و متشابه در لغت و قرآن تشریح شده است. سپس گفته های علمای مسلمان در تعریف محکم و متشابه ذکر شده است. در فصل دوم ابتدا موضوع تأویل در لغت و قرآن بررسی شده است. سپس تأویل متشابه در قرآن و آگاهان به تأویل که راسخون در علم هستند معرفی شده اند. در باب دوم طی دو فصل شبهه تناقض و اختلاف در قرآن کریم مطرح شده است. ابتدا آیاتی که برخی، از آن ها وجود تناقض و اختلاف در قرآن را برداشت کرده اند ذکر شده و سپس در فصل دوم، هجده مورد از اسبابی که سبب اختلاف در تفسیر قرآن شده اند مطرح شده است؛ یکی از این موارد اختلافی موضوع «ذوی القربی» است. خداوند در آیات فراوانی از قرآن کریم مؤمنین را به مودت نسبت به ذوی القربی توصیه کرده است. نویسنده با ذکر آیاتی در این زمینه به آیه 23 سوره شوری اشاره کرده: «قُلْ لاَ أَسْأَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی»: بگو: «به ازای آن پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان»؛ سپس احتمال می دهد که مراد از این آیه نزدیکان پیامبر(ص) باشد؛ همچنان که طبرسی از ابا جعفر امام شیعیان روایت کرده است. او اگرچه نظر مخالف طبری در این رابطه را مقدم می دارد اما تفسیر مذکور را مطابق نظر علی بن حسین سعید بن جبیر، عمرو بن شعیب و اباعبدالله می داند و از ابن عباس نقل می کند که رسول الله(ص) در پاسخ به سؤال از کسانی که امر به مودتشان شده فرمود: «علی و فاطمه و فرزندانشان».
در باب سوم موضوع ناسخ و منسوخ در قرآن مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده این مبحث را در چهار فصل، در رابطه با عبادات، مواریث، ازدواج و طلاق و قتال مورد بررسی قرار داده است. وی در ابتدای بخش عبادات به تعریف اصطلاح پرداخته است: نسخ در اصطلاح رفع و لغو یک حکم شرعی به دلیل شرعی متأخر از آن است. حکم لغو شده را «منسوخ»، دلیل لغو کننده را «ناسخ» و لغو حکم را «نسخ» می گویند. او همچنین به این نکته نیز اشاره می کند که علمای اسلامی آیات ناسخ را محکمات و آیات منسوخ را متشابهات می دانند و پیرامون نسخ یا محکم بودن بسیاری از آیات اختلاف نظر دارند.
در چهارمین باب، به حروف مقطعه و آیات صفات و نظرات اهل سنت و معتزله و شیعه در رابطه با آن پرداخته شده است. علما در تفسیر حروف مقطعه ابتدای سور نظرات مختلفی دارند. برخی این حروف را از متشابهاتی دانسته اند که علم آن اختصاص به خداوند دارد. برخی هم تفاسیری را برای این حروف ذکر کرده اند که نویسنده نه تفسیر را با ذکر شواهد گرد آورده است. اکثر محققین اهل سنت حروف مقطعه را اسامی سوره ها دانسته اند. برخی هم آن ها را فواتح سور یا قسم های الهی یا برای ساکت کردن کفار دانسته اند؛ چراکه آن ها با شنیدن مطلب غریبی ساکت می شدند و در معنای آن تفکر می کردند.
