دانشنامه اسلامی
اصحاب ائمه (علیهم السّلام) تا دوران امام حسن عسکری (علیه السّلام) کوشیدند تا میراث روایی اهل بیت (علیهم السّلام) را در قالب اصول روایی ثبت و ضبط کنند. بدین ترتیب گروهی بنا به سلیقه خود و میزان حضور در جلسات ائمه (علیهم السّلام) به ثبت پاره ای از روایات توفیق یافتند. گرچه شماری از محدثان؛ هم چون حمید بن زیاد دهقان، یونس بن عبدالرحمن، محمد بن یحیی و.... به جامع نویسی و تنظیم بخش هایی از این اصول روی آوردند، اما بخاطر دسترسی نداشتن به تمام اصول روایی و درک بخشی از دوران صدور روایات از ائمه (علیهم السّلام) و نیز توجه آنان به بخشی خاص از روایات؛ نظیر احکام، کاری در خور و جامع ارائه نگردید.از سوی دیگر رشد و تعالی جامعه شیعی در دوران غیبت صغرا و آغاز غیبت کبرای امام زمان (علیه السّلام) و نیاز پیوسته عالمان دینی، اعم از فقیهان، متکلمان، مفسران شیعه به میراث روایی مدون و رویکرد اختلاف در نگرش های فقهی و کلامی در اثر پراکندگی اصول روایی ضرورت تدوین جوامع حدیثی شیعه را بیش از هر زمان دیگر ضروری می ساخت.در پاسخ به چنین نیازی بود که ثقة الاسلام کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی اقدام به تبویب اصول روایی نمودند و کتاب های «کافی»، «من لا یحضره الفقیه»، «مدینة العلم»، «تهذیب و استبصار» به رشته تحریر در آمد. البته پیش از آنان بزرگانی همچون: احمد بن محمد بن خالد برقی (م ۲۷۴)، محمد بن صفار(م ۲۹۰)، حمیدی قمی (م ۳۰۰) به ترتیب کتاب های: المحاسن، بصائر الدرجات و قرب الاسناد را نگاشتند. و نیز همزمان با عصر محمدون ثلاث کتاب های حدیثی دیگری توسط این بزرگان و دیگر محدثان؛ هم چون عیون اخبار الرضا (علیه السّلام)، الخصال، الامالی از شیخ صدوق، الغیبه، الاقتصاد از شیخ طوسی و.... تدوین شد، اما به خاطر برخورداری کتاب های پنجگانه از جامعیت، اتقان، سند و متن روایات، این کتاب ها مورد توجه عالمان شیعی در سده های پسین قرار گرفت و آرام آرام به عنوان کتب خمسه روایی شیعه شناخته شد که البته بعدها پس از مفقود شدن کتاب مدینة العلم، به کتب اربعه حدیثی شیعه اشتهار یافت.باید دانست که اشتهار این چهار کتاب به جوامع اصلی و اولیه حدیثی شیعه اختصاص به حدیث ندارد، زیرا در سایر دانش ها نیز شماری از کتاب ها بخاطر جامعیت و اتقان محتوایی، به عنوان کتب مادر و اصلی آن علم شهرت یافته اند. به عنوان مثال کتاب های چهارگانه امالی از ابو علی قالی، البیان والتبیین جاحظ، ادب الکاتب ابن قتیبه، امالی سید مرتضی، به عنوان کتب چهارگانه ادبی، و رجال نجاشی، رجال کشی، رجال و فهرست شیخ طوسی به عنوان کتب چهارگانه رجال شیعه و تمهید القواعد ابن ترکه، شرح فصوص الحکم قیصری، مصباح الانس ابن فناری، فتوحات مکیة ابن عربی به عنوان کتاب های چهارگانه عرفان نظری و مفتاح الفلاح شیخ بهایی، عدة الداعی ابن فهدحلی، قوت القلوب مکی ابن ابی طالب و اقبال سید بن طاووس به عنوان کتب اربعه عرفان عملی شهرت دارند.
[ویکی فقه] اصول اربعماه بخاطر زمان فراهم آمدن و نیزکنترل و بازبینی که احیانا نسبت به بخشی از آنها از سوی ائمه انجام گرفت، از اتقان و اعتبار زیادی برخوردار بوده است، از این رو قدما وجود روایتی در این اصول را از جمله قرائن صحت خبر می دانستند. وجود این اصول افزون بر آن که حلقة اتصال کتب اربعه شیعه تا عصر رسالت و امامت را مبین می کند، نشان گر آن است که جوامع روایی شیعه به عکس جوامع روایی اهل سنت بر فرهنگ مکتوب و سنت نگارش یافته متکی بوده است که خود نشان گر اتقان این منابع است.گر چه این اصول ناظر به تمام دوران امامت؛ یعنی عصر امام علی (علیه السّلام) تا عصر امام حسن عسکری (علیه السّلام) است، اما بیشترین شمار آنها در عصر صادقین (علیهما السلام) تدوین یافته است.در حال حاضر به استثنای شانزده اصل، نسبت به سایر اصول اربعماه تنها گزارش های تاریخی در دست است و اگر این اصول امروز به دست ما می رسید، میراث روایی شیعه از غنا و استحکام بیشتری برخوردار بود.
اصحاب ائمه (علیهم السّلام) تا دوران امام حسن عسکری (علیه السّلام) کوشیدند تا میراث روایی اهل بیت (علیهم السّلام) را در قالب اصول روایی ثبت و ضبط کنند. بدین ترتیب گروهی بنا به سلیقه خود و میزان حضور در جلسات ائمه (علیهم السّلام) به ثبت پاره ای از روایات توفیق یافتند. گرچه شماری از محدثان؛ هم چون حمید بن زیاد دهقان، یونس بن عبدالرحمن، محمد بن یحیی و.... به جامع نویسی و تنظیم بخش هایی از این اصول روی آوردند، اما بخاطر دسترسی نداشتن به تمام اصول روایی و درک بخشی از دوران صدور روایات از ائمه (علیهم السّلام) و نیز توجه آنان به بخشی خاص از روایات؛ نظیر احکام، کاری در خور و جامع ارائه نگردید.از سوی دیگر رشد و تعالی جامعه شیعی در دوران غیبت صغرا و آغاز غیبت کبرای امام زمان (علیه السّلام) و نیاز پیوسته عالمان دینی، اعم از فقیهان، متکلمان، مفسران شیعه به میراث روایی مدون و رویکرد اختلاف در نگرش های فقهی و کلامی در اثر پراکندگی اصول روایی ضرورت تدوین جوامع حدیثی شیعه را بیش از هر زمان دیگر ضروری می ساخت.در پاسخ به چنین نیازی بود که ثقة الاسلام کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی اقدام به تبویب اصول روایی نمودند و کتاب های «کافی»، «من لا یحضره الفقیه»، «مدینة العلم»، «تهذیب و استبصار» به رشته تحریر در آمد. البته پیش از آنان بزرگانی همچون: احمد بن محمد بن خالد برقی (م ۲۷۴)، محمد بن صفار(م ۲۹۰)، حمیدی قمی (م ۳۰۰) به ترتیب کتاب های: المحاسن، بصائر الدرجات و قرب الاسناد را نگاشتند. و نیز همزمان با عصر محمدون ثلاث کتاب های حدیثی دیگری توسط این بزرگان و دیگر محدثان؛ هم چون عیون اخبار الرضا (علیه السّلام)، الخصال، الامالی از شیخ صدوق، الغیبه، الاقتصاد از شیخ طوسی و.... تدوین شد، اما به خاطر برخورداری کتاب های پنجگانه از جامعیت، اتقان، سند و متن روایات، این کتاب ها مورد توجه عالمان شیعی در سده های پسین قرار گرفت و آرام آرام به عنوان کتب خمسه روایی شیعه شناخته شد که البته بعدها پس از مفقود شدن کتاب مدینة العلم، به کتب اربعه حدیثی شیعه اشتهار یافت.باید دانست که اشتهار این چهار کتاب به جوامع اصلی و اولیه حدیثی شیعه اختصاص به حدیث ندارد، زیرا در سایر دانش ها نیز شماری از کتاب ها بخاطر جامعیت و اتقان محتوایی، به عنوان کتب مادر و اصلی آن علم شهرت یافته اند. به عنوان مثال کتاب های چهارگانه امالی از ابو علی قالی، البیان والتبیین جاحظ، ادب الکاتب ابن قتیبه، امالی سید مرتضی، به عنوان کتب چهارگانه ادبی، و رجال نجاشی، رجال کشی، رجال و فهرست شیخ طوسی به عنوان کتب چهارگانه رجال شیعه و تمهید القواعد ابن ترکه، شرح فصوص الحکم قیصری، مصباح الانس ابن فناری، فتوحات مکیة ابن عربی به عنوان کتاب های چهارگانه عرفان نظری و مفتاح الفلاح شیخ بهایی، عدة الداعی ابن فهدحلی، قوت القلوب مکی ابن ابی طالب و اقبال سید بن طاووس به عنوان کتب اربعه عرفان عملی شهرت دارند.
دلایل روی آوری به کتب اربعه
به نظر می رسد اتفاق نظر عالمان و محدثان شیعه در پذیرش کتب اربعه به عنوان مهمترین جوامع روایی شیعه ناشی از پنج امر ذیل بوده است:
← جامعیت کتب اربعه
وسائل الشیعه کتاب روایی است که در آن روایات فقهی برگرفته از کتب اربعه و ۷۰ کتاب دیگر آمده است.(مرحوم استاد شانه چی با استناد به مقدّمة وسائل چاپ اسلامیّة تهران، ص یز آورده است که شیخ حرّ عاملی در تألیف این کتاب از ۱۸۰ کتاب استفاده کرده است) این کتاب دارای یک مقدمه در ۳۱ باب و ۵۱ کتاب بر اساس کتب فقهی و در مجموع دارای ۳۵۸۵۰ روایت است. او این کتاب را طی ۱۸ یا ۲۰ سال گرد آورد و پایان تالیف آن در سال ۱۰۸۲ هجری پایان یافت. او حداقل سه بار تمام کتاب را مورد مطالعه قرار داد. این کتاب در چاپ سال های اخیر در ۲۰ جلد و با حواشی آیت الله ربانی تا جلد ۱۵ و حواشی مرحوم راضی در سایر مجلدها چاپ و منتشر شده است.
← انگیزه تألیف وسایل الشیعه
...
