معنی خبوشان | لغت یاب

لغت نامه دهخدا

خبوشان. [ خ َ ] ( اِخ ) بنا بر نقل صاحب انجمن آرای ناصری شهری است بخراسان در حدود نیشابور و بقوچان مشهور شده. صاحب آنندراج نیز خبوشان را چون انجمن آرای ناصری معرفی میکند دمشقی آنرا در ناحیه نیشابور می آوردو یاقوت در معجم البلدان می گوید این شهر شهر کوچکی است که در ناحیه نیشابور واقع و قصبه کوره اَستُوا است. مستوفی می گوید: خبوشان شهری وسط است از اقلیم چهارم و توابع بسیار دارد و در دفاتر دیوان آن ولایت را استو نویسند و در عهد مغول هولاکوخان تجدید عمارت آن کرد و نبیره اش ارغون خان بر آن عمارت افزود و آب و هوای خوب دارد حاصلش غله و پنبه و انگور و میوه فراوان باشد. ( از نزهة القلوب چ لیدن ج 3 ص 150 ). زین العابدین شیروانی مختصات جغرافیایی خبوشان را بقرن دوازدهم هجری چنین می آورد: «شهری است از خراسان اکنون مشهور به قوچان است آبش معتدل و هوایش بسردی مایل ، گویند در زمین هموار اتفاق افتاده و جوانب آن گشاده است قریب به هزار باب خانوار به آنست و نواحی معموره مضافات اوست. مردمش کرد و تاجیک و عموماً شیعی مذهب و نیک مشربند، شجاع و دلیر و در بعضی اوصاف دلپذیرند. حاکم آن دیار در کمال استقلال و اقتدار است و اسباب و آلات صلح و جنگ او باستقرار، مکرر تعریف حاکم آنجا راشنیده ، و چون ندیدم بشرح احوال وی نپرداختم. مرد خردمند آنست که از دیده گوید نه از شنیده و از عیان سنجد نه از گمان. آنچه گوید راست گوید و طریق کذب نپوید. اصحاب فضل و هنر از آنجا ظهور نموده اند من جمله مخدوم الاعظم الشیخ حاجی محمد مرید شیخ شاه علی اسفراینی و از خلفاء شیخ رشیدالدین محمد و او از خلفای امیرشهاب الدین عبداﷲ برزش آبادی مشهدی که مدعی خلافت خواجه اسحاق ختلانی بوده ». ( بستان السیاحه چ 1 ص 230 ) در مطلع الشمس ج 1 و سفرنامه ناصرالدین شاه بخراسان بسال 1300 هَ. ق. اعتمادالسلطنه خبوشان را قوچان معرفی می کند. و ظاهراً محل فعلی قوچان با خبوشان قدیم کمی فرق دارد. شهر قوچان فعلی که نام دیگر آن ناصری است پس از زلزله 1311 و 1312 ساخته شده و نزدیک خبوشان قدیم است و امروزه خبوشان نام دهی است در این حدود.
خبوشان. [خ َ ] ( اِخ ) دهی است از دهستان فاروج بخش حومه شهرستان قوچان واقع در 36 هزارگزی شمال باختری قوچان و هشتهزار گزی شمال شوسه قوچان بشیروان. این ناحیه در جلگه واقع و هوای آن معتدل و دارای 529 تن سکنه است.مردم آنجا ترک و کرد و فارسی زبانند. آبش از قنات و چشمه ، و محصولاتش غلات و انگور است. اهالی به کشاورزی و مالداری و کرباس بافی گذران میکنند و آنجا نیز راه فرعی بشوسه دارد. ( از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 9 ).

فرهنگ فارسی

دهی است از دهستان فاروج بخش حومه شهرستان قوچان . واقع در ۳۶ هزار گزی شمال باختری قوچان و هشتهزار گزی شمال شوسه قوچان بشیروان .

دانشنامه عمومی

خبوشان (ولایت). خَبُوشان یا اُسْتُوَا؛ یکی از ولایت های ربع نیشابور خراسان بزرگ، که شهر خوجان یاهمان روستای خبوشان فعلی ( بعدها این شهر به دلیل مهاجرت تبدیل به روستا شده ) ، مرکز آن بوده است، از این ولایت، عالمان و محدثان نامداری برخاسته اند. ولایت خبوشان یا استوا را در جغرافیای امروز، به شهرستان های قوچان، فاروج و حدی از نواحی پیرامون آن، در استان های خراسان رضوی و خراسان شمالی ایران مطابقت داده اند.
خَبُوشان ( خوجان، یا بعدها: قوچان ) ؛ یکی از ولایت های ربع نیشابور خراسان؛ که آن را استوا نیز می نامیدند. اسْتُوا یا آستوا و استو، در لغت؛ به معنی آفتاب گیر است. نام این ولایت؛ در احسن التقاسیم و معجم البدان به صورت أُسْتُوَا و در اللباب ابن اثیر و الانساب سمعانی به صورت أُسْتَوا ضبط شده است.
واژه خبوشان در منابع مختلف، به دو گونه، اعراب گذاری شده است: خَبُوشان و خُبُوشان. در وجه تسمیه قوچان، در منابع، نظریات مختلفی ثبت شده است که از این جمله اند: اشتغال مردم منطقه به دامپروری و ملهم از طایفه قوچ قانولو یا قوچ قوینلو؛ برگرفته از کوچان به زبان کردی ( به معنی کوچ ها ) به خاطر حضور کوچ نشینان در منطقه؛ و … به هر روی؛ در قدیم، عوام مردم و اهالی، این ولایت را خوشان می خوانده اند و همچنین در منابع مختلف به صورت خبوچان، خوچان و خوجان نیز ثبت شده است. بنا به دریافته های پژوهشگران معاصر؛ دگرگونی این واژه، از خبوشان یا خبوچان به قوچان، در اثر تحولات آوایی زبان است، و از دوران سیطره مغولان بر ایران، به صورت «قوچان» درآمده، به کار برده شد و امروز نیز رایج است. نام قوچان در لهجه کنونی مردم قوچان، به صورت «قُچون» تلفظ می شود.
خَبُوشان یا اُسْتُوا، یکی از ولایت های دوازده گانه ربع نیشابور خراسان ؛ مرزهای این ولایت به حدود طوس ( در شرق ) ، نسا ( در شمال ) ، نسا ( در غرب ) و ارغیان ( در جنوب ) می رسیده است. معجم البلدان، این ولایت ( استوا = خبوشان ) را دربرگیرنده ۹۳ روستا ( قریه ) و نام قصبه ( شهر مرکزی آن ) را خبُوشان ( در برخی منابع دیگر: خوجان ) معرفی نموده است.
منابع گوناگون تاریخی و جغرافیایی قدیم برگستردگی و آبادانی ولایت خبوشان، گواهی می دهند. در تاریخ الحاکم؛ از شمار زیاد و بزرگی و آبادانی روستاها و بسیاری منابع و مراتع و مزارع خبوشان، سخن گفته شده ؛ در احسن التقاسیم، به ویژگی های این سرزمین، همچون: بزرگی و وسعت؛ قرار گرفتن در کنار راه نسا؛ حاصلخیزی و پُرغله بودن؛ تامین کننده بیشتر خواربار نیشابور؛ داشتن کشتزارهای دیمی؛ دارای محصول سیر بسیار؛ صادرکننده پوشاک، اشاره شده و از دو شهر آن یاد شده: یکی خوجان؛ که شهر بزرگتر و دارای بازار است و در آن سوی کوه قرار دارد و دیگری دوین ( شیروان ) که از خبوشان کوچک تر است. ابن حوقل در کتاب صورةالارض، از شهر خبوشان در میان دیگر شهرهای ربع نیشابور که عبارتند از: بوزجان، مالن، کواخرز، خایمند، سلومک، سنکان، زوزن، کندر، ترشیز، خان روان، آزادوار، خسروجرد، بهمن آباد، مزینان، سبزوار، دیواره، مهرجان، اسفرایین، ریوند، توس، رایکان، طابران، نوقان و طرقبه یاد کرده است.