تاریخ بیهقی
دانشنامه آزاد فارسی
(یا: تاریخ مسعودی) کتابی به فارسی در تاریخ پادشاهی سلطان مسعود غزنوی ، نوشتۀ ابوالفضل بیهقی، پس از ۴۵۱ق، و از بهترین نمونه های نثر فارسی قرن ۵ق. تاریخ بیهقی در واقع بخش برجای مانده از اثر ۳۰جلدی نویسنده با نام تاریخ ناصری و تاریخ آل سبکتکین است و به همین سبب تاریخ مسعودی نیز گفته می شود. این اثر در بردارندۀ اطلاعات ارزشمندی از تاریخ غزنویان ، سامانیان ، سلجوقیان و صفاریان و همچنین جغرافیای تاریخی ، تاریخ ادبیات و آشنایی با سرگذشت و آثار برخی از نویسندگانی است که در هیچ یک از منابع دیگر یادی از آن ها به میان نیامده است . شیوۀ تاریخ نگاری ، داوری های منصفانه و نیز اطلاعات تاریخی به دست داده شده از برجستگی های این اثر است . نثر سادۀ بیهقی ، تاریخ نگاری را به داستان نویسی نزدیک کرده است . نخستین بار متن کامل آن در هند (کلکته ، ۱۸۶۲) با تصحیح مورلی، خاورشناس انگلیسی، به چاپ رسید و ادیب پیشاوری آن را در ۱۳۰۵ق به صورت چاپ سنگی در ایران منتشر کرد. این کتاب بارها با توضیحات و تصحیحات مختلف به چاپ رسیده است.
دانشنامه اسلامی
مؤلف کتاب ، ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی است. این کتاب بخشی است از کتاب مفصّلی که به نامهای جامع التواریخ ، جامع فی تاریخ سبکتگین ابوالفضل بیهقی، تاریخ آل محمود یا تاریخ آل سبکتگین شناخته می شود. با توجه به قراین موجود در متن، این کتاب به شرح احوال و کارهای غزنویان اختصاص داشته اما طبعاً باید از آل سبکتگین آغاز می شده که به مناسبت لقب ناصرالدین سبکتگین به تاریخ ناصری شهرت یافته است. همچنین به مناسبت اختصاص یافتن بخشی از کتاب به دوره یمین الدوله محمود غزنوی ، مقامات محمودی و نیز تاریخ یمینی نامیده شده است. و چون بخشی از آن به روزگار مسعود اختصاص داشته به تاریخ مسعودی شهرت یافته است.
تاریخ تألیف و محتوای تاریخ بیهقی
آغاز تألیف تاریخ بیهقی سال ۴۴۸ و موضوع آن، رویدادهای چهل و دو سال از پادشاهی غزنویان بوده و در سی فصل، به نوشته علی بن زید بیهقی «زیادت از سی مجلد» تدوین شده است. مطالب آن تا مجلد چهارم همان مطالب تاریخ ناصری و تاریخ یمینی بوده، از مجلد پنجم ــ که آغاز آن از میان رفته ــ تا مجلد دهم، تاریخ بیهقیِ موجود است و مجلدهای بعدی وقایع سالهای ۴۳۲ تا ۴۵۱ بوده است. علی بن زید بیهقی بعضی از این سی مجلد را در کتابخانه سرخس و کتابخانه مدرسه خاتون مهد عراق در نیشابور دیده بوده است. تاریخ بیهقی موجود از نامه ارکان دولت مسعودی به امیرمسعود آغاز می گردد و پس از ذکر رویدادهای گوناگون دوره حکومت مسعود غزنوی ، مجلد نهم کتاب با قصد رفتن مسعود به هند پایان می یابد و بیهقی در پایان همین مجلد وعده می دهد که مجلد دهم را با دو باب خوارزم و جبال آغاز خواهد کرد و سپس موضوع رفتن مسعود را به هندوستان تا پایان کارش می نویسد، اما آنچه از مجلد دهم به دست ما رسیده فقط ذکر خوارزم است. با وجود این، در ضمن کتاب مطالب بسیار مفیدی در تاریخ غزنویان پیش از مسعود غزنوی، و صفاریان و سامانیان و سلجوقیان و جز آن ها آمده است. همچنین اطلاعات گرانبهایی درباره شعرا و اشعار آنان دارد که منحصر به فرد است.
اهمیت تاریخ بیهقی از لحاظ تاریخ نگاری
تاریخ بیهقی هم از جنبه تاریخ نگاری و هم از جنبه ادبی بسیار درخور توجه است. از لحاظ تاریخ نگاری عمده ترین نکاتی که اهمیت و ارزش این کتاب را آشکار می سازد اینهاست: ۱) حقیقت پژوهی و گزارش حقیقت و رعایت اعتدال و انصاف در اظهارنظرها ) مشاهده، دقت نظر و باریک بینی بیهقی که سبب شده هیچ نکته ای از نظر او فوت نشود . ) بیان مطالب حِکْمی و نکته های اخلاقی که بظاهر سبب اطناب شده، اما بیهقی به قصد آراستن تاریخ خود، عبرت آموزی و تأثیر بر دلها آنها را ذکر کرده است؛ ۴) قدرت استنباط بیهقی، شناخت او از جامعه عصر خود و تحلیل علل وقایع ) معرفی منبع روایات و اطلاعات نویسنده در هر موضوع و اظهارنظر درباره درستی و نادرستی آن روایات )؛ ۶) نقل اسناد مهم ) معرفی اشخاص و احوال خصوصی و رفتار آنان و مشاغل و مقاماتی که سابقاً داشته یا بعداً احراز کرده اند ) نقل مذاکرات مهم و محرمانه ) پرده برداشتن از توطئه ها و رقابتها ) اشاره به مراسم و آداب و رسوم مردم آن روزگار، خصوصاً دربار غزنه ، مانند خطبه خواندن و خلعت دادن و جشن مهرگان ) ذکر تاریخ دقیق و گاه ساعت رخدادها و ذکر آمار ).
ویژگیهای ادبی و سبک نگارش تاریخ بیهقی
...
[ویکی نور] کتاب به سه جلد تقسیم شده که هر جلد مشتمل بر دو مجلد است: جلد یکم شامل مجلد پنجم و ششم، جلد دوم شامل مجلد هفتم و هشتم و جلد سوم شامل مجلد نهم و دهم است. بیهقى در نوشتن تاریخ خود علمى و روشمند عمل کرده است و چنان نوشته است که به تعصبى و تزیدى نکشد. او سالیان سال، بر پایه اسناد و مدارک معتبر به تألیف و نگارش پرداخته است.
به اعتقاد پژوهندگان و اهل فن تاریخ نگارى، بیهقى شیوه دقیق علمى را در نگاشتن تاریخ بکار برده و از آغاز کار در دیوان رسالت غزنوى مقدمات این کار بزرگ را فراهم آورده و به مطالعه کتب معتبر تاریخى اهتمام ورزیده است و سال ها به ثبت و ضبط وقایع روزانه و تعلیق و یادداشت کردن آن ها بر تقویم ها پرداخته، بدان گونه که هر چه از خامه تواناى او تراوش کرده یا از مشهودات خود اوست که در طى روزگار با دقت تمام تعلیق مى کرده یا اطلاعاتى است که با کنجکاوى بسیار از اشخاص مطلع بدست مى آورده یا منقولاتى از کتاب ها است که غالباً نام آن ها را ذکر مى کند.
بیهقى معیار گردآورى اخبار را راستگویى و ثقه بودن گوینده و گواهى دادن خرد بر درستى آن مى داند و در این باره مى نویسد: «و اخبار گذشته را دو قسم گویند که آن را سه دیگر نشناسند: یا از کسى بباید شنید و یا از کتابى بباید خواند. و شرط آن است که گوینده باید که ثقه و راستگوى باشد و نیز خرد گواهى دهد که آن خبر درست است...».
بیهقى براى پندآموزى و عبرت اندوزى هر جا مناسب دیده، داستانى تاریخى براى آراستن تاریخ و آگاه ساختن خوانندگان مى آورد و از آن جمله است، داستان فضل ربیع و مأمون، قصه نصر احمد در علاج خشم خود، داستان مأمون و امام رضا....
تاریخ بیهقى آیینه روشن عصر غزنوى است که نویسنده آن با باریک بینى و ژرف نگرى بیشتر جلوه هاى زندگى اجتماعى را با خامه تواناى خود بر دفتر ایام نقش بسته است. شش مجلد بدست آمده از تاریخ بیهقى، در بر گیرنده حوادث روزگار پادشاهى امیر مسعود فرزند سلطان محمود غزنوى است و جنگ با ترکمانان و شکست دندانقان و بر تخت نشستن طغرل سلجوقى و تعریف ولایت خوارزم و تاریخ آن، از هنگام انقراض آل مأمون و افتادن آن سرزمین بدست سلطان محمود و حکمرانى آلتونتاش حاجب، در آن سامان تا چیرگى سلجوقیان. علاوه بر این گونه مطالب که اساس کار مورخ است، آگاهى هاى سودمندى هم از سامانیان و صفاریان و طاهریان و سلجوقیان در این اثر نامدار مى توان یافت، همچنین نام گروهى از شاعران پارسى گو و تازى گو و نزدیک به چهارصد و پنجاه بیت از اشعارشان نیز در این کتاب آمده است.
تاریخ بیهقى، اندوخته بزرگى از امثال و حکم دارد و محقق کتاب چهارصد سخن از این دست را از سراسر کتاب استخراج کرده و در فهرستى به ترتیب الفبایى در آخر کتاب آورده است، برخى از این مثل ها بندرت در کتاب هاى دیگر دیده مى شود.
[ویکی نور] تاریخ بیهقی (فیاض). تاریخ بیهقی، تألیف خواجه ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی دبیر، از آثار ممتاز و کتب معتبر تاریخ و ادب فارسی محسوب می شود. این نسخه مصحح به قلم علی اکبر فیاض و با مقدمه ای تحقیقی به قلم خود او منتشر شده است.
در ابتدای اثر پس از مقدمه یک صفحه ای فرزین مجید فیاض، مقدمه دکتر غلامحسین یوسفی با عنوان «تصویری از استاد فیاض» به بررسی شخصیت علمی و اخلاقی علی اکبر فیاض اختصاص یافته است. در بخشی از این مقدمه چنین می خوانیم: «دکتر فیاض از کسانی بود که در آنان طلب معرفت و آموختن و کنجکاوی و پی بردن به حقایق به صورت عشقی سرشار بروز می کند، که پایدارست و روزافزون. این طلب از جوانی در او سرشته بود تا واپسین لحظات حیات».
در ادامه زندگی علمی علی اکبر فیاض مورد بررسی قرار گرفته و فهرستی از آثار او با ذکر مشخصات نشر آن اثر ارائه شده است.
«نسخه های خطی تاریخ بیهقی» عنوان مقدمه ارزشمند محقق اثر است. در بخشی از این مقدمه چنین می خوانیم: «از تاریخ بیهقی چنان که کتاب شناسان ملاحظه کرده اند نسخه خطی زیاد و فراوان است... ولی مطلب مهم و قابل ملاحظه این است که در این انبوه نسخه ها تا حدی که من اطلاع دارم یک نسخه که بتوان صفت خوب و قابل اعتماد بر آن اطلاق کرد، یعنی یک نسخه قدیمی و بی غلط یا اقلاً کم غلط که بتوان آن را به تنهایی اصل و اساس کتاب بیهقی قرار داد وجود ندارد».
در عصری که این نسخه های متأخر بیهقی نوشته می شده است، حرفه استنساخ و یا به اصطلاح قدیم تر وراقی هرچند از لحاظ کمیت، یعنی تعداد خط نویس شاید بیشتر از سابق وسعت داشته، اما از لحاظ کیفیت پست تر بوده است؛ یعنی در این عصر در این حرفه اشخاصی از قبیل محمود وراق یا ابوحیان توحیدی و ابن ندیم وجود نداشته است و جای توقع آن هم نیست. در این زمان تنها چیزی که مورد توجه مشتریان نسخه ها بوده است و بس و به سواد یا بی سوادی کاتب و دقت و سهل انگاری او کاری نداشته اند، این است که بیشتر این نسخه ها خوش خط است و گاهی هم مزین و مذهب، ولو پر غلط.
مسئله مهم دیگری راجع به این نسخه ها موضوع دست کاری ها و تصرفات شخصی ای است که در آنها شده است و بیشتر در نسخه های متأخر ایرانی است؛ بدین معنا که در مواردی از کتاب که مطلبی افتاده یا غلط بوده است یا کاتب و مصحح آن را غلط می خوانده است، در عبارت دخل و تصرف کرده اند و بدون ذکر عبارت اصل، تغییراتی در متن داده اند؛ به عنوان مثال از سخن علی قریب به ابونصر: «تشویش این خاندان بنشیند» که در نسخه اصلی کلمه «بنشیند» را به رسم قدیم «بنه نشیند» نوشته اند، چنان که امروز هم در نسخه گجراتی به همین صورت است، ولی ناسخ یا مصحح نسخه به واسطه ناآشنایی به رسم الخط قدیم این شکل نامأنوس را نفهمیده اند و عبارت را از اساس تغییر داده و نوشته اند: «تشویش این خاندان دارم که تبه شود».
[ویکی فقه] تاریخ بیهقی (کتاب). تاریخ بیهقی تالیف ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی (۳۸۵- ۴۷۰) از متون مهم و معتبر در زبان فارسی است که از نظر شیوه نگارشی و نیز اطلاعات تاریخی اهمیت بسیار دارد.
در این اثر ارزشمند ادبی و تاریخی، در (ذکر بردار کردن امیر حسنک وزیر) به مناسبت از عبدالله زبیر سخن به میان می آورد و می نویسد هنگامی که یارای رویارویی و مقاومت در برابر حجاج یوسف - فرستاده عبد الملک مروان - و لشکریان او را در خود ندید، برای پرهیز از ویرانی بیشتر حرم امن خدا- کعبه - و نیز شهر مکه و قتل عام مردم آن، از حجاج بن یوسف شبی را مهلت خواست تا درباره پیشنهاد او مبنی بر تسلیم شدن بیندیشد:... آن شب با قوم خویش که مانده بودند رای زد، بیشتر اشارت آن کردند که بیرون باید رفت تا فتنه بنشیند و المی به تو نرسد. وی نزدیک ما در آمد- اسماء و دختر ابوبکر صدیق رضی الله عنه- و همه حال ها با وی بگفت. اسماء زمانی اندیشید، پس گفت: ای فرزند! این خروج که تو بر بنی امیه کردی دین را بود یا دنیا را؟ گفت: بخدای که از بهر دین را بود، و دلیل آن، که نگرفتم یک درم از دنیا و این تو را معلوم است. گفت: پس صبر کن بر مرگ و کشتن و مثله کردن چنان که برادرت مصعب کرد، که پدرت زبیر بن عوام بوده است و جدت از سوی من ابوبکر صدیق- رضی الله عنه- و نگاه کن که حسین بن علی - رضی الله عنهما- چه کرد؟ او کریم بود و بر حکم پسر زیاد- عبید الله- تن در نداد. گفت: ای مادر! من هم برینم که تو می گویی اما رای و دل تو خواستم که بدانم درین کار، اکنون بدانستم و مرگ یا شهادت پیش من خوش گشت، اما می اندیشم که چون کشته شوم مثله کنند. مادرش گفت: چون گوسپند را بکشند از مثله کردن و پوست باز کردن دردش نیاید...
