دانشنامه اسلامی
آن گاه که خداوند از خلافت موجودی در زمین خبر داد، فرشتگان پرسیدند: آیا کسی را در زمین جانشین می کنی که در آن فساد و خون ریزی کند؟ «قَالوا أَتجعَلُ فِیها مَن یُفسِدُ فِیها و یَسفِکُ الدِّمَاءَ». ۱. بیش تر مفسّران، پرسش فرشتگان را برای کشف حقیقت و حکمت آفرینش آدم دانسته اند، نه اعتراض به خداوند و طعن بر بنی آدم؛ زیرا مقام فرشتگان برتر از آن است که چنین کنند؛ البتّه برخی پرسش مذکور را از باب اعتراض و طعن و آن را از سوی فرشتگان زمینی، جن و شیاطین دانسته اند؛ زیرا تاریکی نشئه مادیّت که موجب حجاب است، بر آن ها غلبه داشته و درباره مرتبه آدم فاقد شناخت بوده اند. ۲. مفسّران به این پرسش که فرشتگان چگونه دریافتند موجود جدید، مفسد و خون ریز است، پاسخ های گوناگونی داده اند: در این زمینه دو روایت از ابن عبّاس نقل شده است. از روایت نخست برمی آید که پیش از آدم، جنّ در زمین ساکن بود و فساد و خون ریزی می کرد و فرشتگان او را با جنّ قیاس کردند؛ امّا براساس روایت دیگر، در پی اعلام جانشینی و پرسش فرشتگان از چگونگی آن فرمود: ذرّیه اش در زمین فساد کنند و یک دیگر را بکشند و آن گاه بود که فرشتگان آن سؤال را مطرح ساختند. شیخ طوسی و طبرسی نیز این دو وجه را آورده اند.
نظر سید قطب
به اعتقاد سید قطب، فرشتگان از شواهد و قراین و با توجّه به سابقه ای که از ساکنان پیشین زمین داشتند یا به مدد بصیرتی که به آنان الهام می شد، دریافتند که آفریده جدید، مفسد و خون ریز است و چون می دانستند که تسبیح و تقدیس خداوند، یگانه هدف آفرینش است و این مهم نیز به وجود آنان تأمین می شود، از حکمت آفرینش آدم پرسیدند. به گفته علاّمه طباطبایی ، از آن جا که موجود زمینی به دلیل مادّی بودنش، نیروی خشم و شهوت دارد و سرای دنیا جای تزاحم و محدودیت ها است و...، فرشتگان دریافتند که این خلافت جز با وجود افراد فراوان و برقرار شدن نظام اجتماعی در بین آنان محقّق نمی شود و این نظام به فساد و خون ریزی می انجامد. از طرف دیگر چون خلیفه باید در همه شؤون وجودی و آثار و احکام و تدابیر، آیینه مستخلَفٌ عنه باشد، برای فرشتگان این ابهام پدید آمد که موجود زمینی با آن همه نقص ، چگونه سزاوار جانشینی خداوندی است که دارای اسمای حُسنا و صفات جمال و جلال است؛ از این رو در مقام سؤال برآمدند تا موضوع بر آنان آشکار شود و این پرسش از روی خصومت نبوده است.
