دانشنامه اسلامی
ریشه کلمه:
شعب (۱۳ بار)
در این که میان «شعوب» جمع «شَعْب» (بر وزن صعب) به معنای «گروه عظیمی از مردم» و «قبائل» جمع «قبیله» چه تفاوتی است؟ مفسران احتمالات مختلفی داده اند: جمعی گفته اند که دایره «شعوب» گسترده تر از دایره «قبائل» است، همانطور که «شعب» امروز بر یک «ملت» اطلاق می شود.
بعضی «شعوب» را اشاره به «طوائف عجم»، و «قبائل» را، اشاره به «طوائف عرب» می دانند. و بالاخره، بعضی دیگر، «شعوب» را از نظر انتساب انسان به مناطق جغرافیایی، و «قبائل» را ناظر به انتساب او به نژاد و خون، شمرده اند. ولی تفسیر اول، از همه مناسب تر به نظر می رسد.
جمع کردن. متفرّق کردن. در اقرب آن را جمع، تفریق، اصلاح، افساد معنی کرده و گوید در هر دو ضد به کار میرود همچنین است قول مجمع. شعبه به معنی تکه و قسمت است چنانکه در نهایه آمده «اَلْحَیاءُ شُعْبَةٌ مِنَ الْایمانِ» و از ابن مسعود نقل کرده: «اَلشَّبابُ شُعْبَةٌ مِنَ الْجُنُونِ». جمع آن شعب (بر وزن صرد) و شعاب است. . یعنی بروید به سوی سایهای که سه شعبه دارد و سایه افکن نیست مراد از این ظل ظاهراً دود است که در آیه دیگر آمده . درست روشن نیست که علت سه شاخه بودن آن چیست واللّه اعلم. . درباره شعب (بر وزن علم و فلس) که جمع آن شعوب است سه قول هست یکی قبیله بزرگ. در مجمع گوید: آن طائفه بزرگی است مثل مضر و این قول اکثر مفسران است. دومآن که شعب کمتراز قبیله است راغب گوید: شعب قبیلهای است که از طائفه واحد منشعب باشد جمع آن شعوب است. سوم انکه شعوب عجم و قبائل عرب است در صافی فرموده به قول قمی شعوب عجم و قبائل عرب است و در مجمع آن را از امام صادق علیه السلام نقل کرده از ابو عبیده نقل شده: شعوب عجم است و اصل آن از تشعّب است که نسب عجم بسیار پراکنده است. و نیز به معنی قبائل مختلط آمده است چنانکه در اقرب هست . زمخشری در کشّاف گوید: شعب بالاترین طبقه از طبقات ششگانه است که در عرب هست و آنها عبارتند از: شعب، قبیله، عماره، بطن، فخذ و فصیله. شعب جامع قبائل، قبیله جامع عمائر، عماره جامع بطون، بطن جامع افخاذ، فخذ جامع فصائل میباشد: خزیمه شعب، کنانه قبیله، قریش عماره، قصّی بطن، هاشم فخذ و عباس فصیله است. آن را شعوب گفتهاند که قبائل از آن منشعب گردیدهاست. این کلام رادراقرب الموارد نیز از کشّاف نقل کرده. و آن در صحاح نیز نقل شده ولی فصیله در مرتبه سوم آمده است. به نظر نگارنده مراد از شعوب جماعتهای مختلط است که تیره و طائفه در آنها ملحوظ نیست و شعبهها و فرقهها هستند که امروز آن را ملت میگوئیم استعمال عرب فعلا چنین است وآن را به جای ملت به کار میبرند و میگویند: الشعب الایرانی، الشعب المصری. و قبائل همان تیرهها و طائفهها و خانوادههای بزرگ اند. در اول آیه کلمه «یا اَیُّها النّاس» روشن میکند که خطاب به عموم جهانیان است نه فقط عرب و موقع نزول قرآن عرب قبیلهها بود و دیگران ملتها یعنی: ای مردم ما شما را ملتها و قبیلهها گرداندیم تا یکدیگر را بشناسید و معاملات و مواصلات داشته باشید و همه را از یک نر و ماده آفریدهایم. غرض از آیه ظاهراً نفی تفاخر باانساب و احساب است و همه مردم یکسان اند و احترام و اکرام با تقوی است.
