دانشنامه اسلامی
برای روشن شدن مقصود اصولیون از «ظاهر»، مثال هایی را از آیات قرآن ذکر می کنیم:
ظاهر این آیه، بر وجوب اطاعت از تمام اوامر و نواهی رسول خدا دلالت دارد، اما سیاق آن بر وجوب اطاعت از آن حضرت در خصوص تقسیم فی ء دلالت می کند، بنابراین، مقصود اصلی از آیه این است که بر مسلمانان واجب است در مورد تقسیم فی ء از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله اطاعت کنند و دلالت آیه بر اطاعت از مطلق اوامر و نواهی آن حضرت، یک دلالت تبعی و ثانوی است.
ظاهر این آیه، بر اباحه ازدواج دلالت می کند، اما مقصود اصلی آیه- که به جهت آن نازل شده- این نیست، زیرا این حکم، یعنی اباحه ازدواج با زنان پاکدامن، قبلا تشریع شده و همه بدان آگاه بوده اند، بلکه مقصود اصلی آیه، بیان جواز تعدّد زوجات است. ر.
ظاهر این آیه، دالّ بر حلّیت بیع و حرمت رباست، ولی مقصود اصلی از آیه این نیست، بلکه سیاق آیه نشان می دهد که مقصود، بیان عدم مساوات بیع با رباست، زیرا قبل از آن آمده است: قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا.«گفتند همانا بیع مانند رباست.»
ظواهر از چند جهت قابل تأویلند، از آن جمله است مواردی که در پی می آید:
به طور مثال، آیه وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا در حلّیت همه اقسام بیع و حرمت همه انواع ربا ظهور دارد. تخصیص عموم بیع و ربا،.تأویل محسوب می شود. نیز آیه وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ «و بدانید آنچه به غنیمت گرفتید، پنج یک آن برای خدا و رسول و نزدیکان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است.» بر این مطلب ظهور دارد که چهار پنجم اموالی که به غنیمت در می آید- اعم از منقول و غیر منقول - اختصاص به کسانی دارد که آن اموال را به غنیمت گرفته اند، ولی عمر آیه را به دلیل مصلحت عمومی تأویل کرده و آن سهم را به اموال منقول محدود ساخت.
