دانشنامه اسلامی
بیش تر محقّقان اهل سنّت و شیعه برآنند که جایگاه آیات درسوره ها با هدایتِ رسول (صلی الله علیه وآله) به وسیله جبرئیل و دستور حضرت به اصحاب معین می شد؛ بنابراین، ترتیب موجود توقیفی است؛ یعنی تغییر آن جایز نیست.اینان می گویند: صحابه حافظ قرآن که تا آخر عمر پیامبر (صلی الله علیه وآله) و پس از او نیز می زیستند، قرآن را با همان ترتیب زمان حضرت روایت می کردند. زید بن ثابت خود یکی از حافظان و راویان قرآن بود و به دستور ابوبکر مأمور تدوین قرآن به شکل مصحف شد. او آیات را براساس مرسوم زمان رسول خدا (صلی الله علیه وآله) مرتّب و مدوّن کرد و هیچ گونه اختلافی میان مسلمانان در ترتیب آیات پدید نیامد. روایاتی که در این باره وارد شده، دلیلی دیگر بر این مدّعا است. عثمان بن ابی عاص می گوید: ما نزد پیامبر (صلی الله علیه وآله) بودیم. دیدیم دیدگان خود را بالا برد و در نقطه ای متمرکز کرد و فرمود: جبرئیل هم اکنون بر من فرود آمد و گفت: آیه «إنّ اللّهَ یأمُرُ بِالعَدلِ وَالإحسن» را در این جای سوره نحل قرار دهم؛ افزون بر این، اگر ترتیب موجود تغییر یابد، از اعجاز بیانی قرآن کاسته می شود و این، دلیل بر ترتیب آیات بر اساس وحی خدا و امر پیامبر (صلی الله علیه وآله) بوده است. سیوطی نظریه توقیفی بودن را اجماعی می داند و آن را از زرکشی و ابوجعفر بن زبیر نقل می کند.
← ادله
عده ای دیگر معتقدند که ممکن است آیات قرآن در زمان پیامبر مرتّب شده باشد؛ امّا پس از وی، ذوق ، سلیقه و اجتهاد اصحاب در نظم و ترتیب موجود نقش داشته است. به نظر علاّمه طباطبایی ، روایات جمع اوّل قرآن (زمان ابوبکر) مؤید این است که اجتهاد اصحاب در ترتیب آیات دخالت داشته، و روایت عثمان بن ابی عاص ، فقط ترتیب بعضی از آیات نه تمام آن ها را به دست پیامبر (صلی الله علیه وآله) ثابت می کند و اگر بپذیریم که همه آیات به دستور حضرت مرتب شده، بدان معنا نیست که آن چه را اصحاب منظّم و مرتّب کرده اند، همان ترتیب زمان رسول خدا (صلی الله علیه وآله) است و فقط این مطلب را می رساند که آنان تعمّدی بر تغییر موارد روشن و مسلّم نداشته اند؛ امّا در جایی که آشکار نبود و نمی دانستند، اطمینانی به حفظ ترتیب آن حضرت نیست؛ هم چنین طبق روایات، او آیات مکّی را در سوره های مکّی و آیات مدنی را در سوره های مدنی قرار می داد؛ امّا آن چه هم اکنون دیده می شود، وجود آیات مکّی در سوره های مدنی و بالعکس است و اجماعی که بر وحدت ترتیب فعلی با ترتیب زمان پیامبر ادّعا شده، اجماع منقول است و نمی توان بر آن تکیه کرد. برخی از دانشمندان مانند علامه مجلسی معتقدند ترتیب آیات توقیفی نیست؛ بلکه سلیقه و نظر صحابه، آن ها را به این نظم درآورده است.علامه مجلسی رحمة الله علیه درباره «تالیف القرآن و انه علی غیر ما انزل الله عزوجل» ضمن استشهاد به تقدیم و تاخیر آیات می گوید: صحابه طبق آرا و سلیقه خود آیات قرآن را به صورت موجود به نظم درآورده اند.
نکته
جمع آوری و ضبط آیات در هر سوره به ترتیب موجود غالبا بر حسب ترتیب نزول آن ها انجام گرفته است. البته آیاتی هم بوده اند که به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم میان سوره ای در جایی قرار می گرفت که قبلا کامل و ختم شده بود، و در واقع، برخلاف ترتیب نزول آیه جای می گرفت. این موارد در زمره مستثنیات عدول از ضبط آیات بر حسب ترتیب نزول آن ها بوده و به دستور خاص نیاز داشته است.
عناوین مرتبط
...
