اسطوره شناسی

دانشنامه عمومی

اسطوره شناسی دانشی است که به بررسی روابط میان اسطوره ها و جایگاهشان در دنیای امروز می پردازد.
بیش تر اسطوره ها بازمانده از روزگاران باستان هستند؛ گرچه جوامع مدرن نیز اسطوره های خاص خود را دارند. تحوّل اساطیر هر قوم، معرّف تحول شکل زندگی، دگرگونی ساختارهای اجتماعی و تحول اندیشه و دانش آن هاست. در واقع، اسطوره، نشانگر یک دگرگونی بنیادی در پویش بالاروندهٔ ذهن بشری است. اسطوره ها روایاتی هستند که از طبیعت و ذهن انسان بدوی، ریشه می گیرند، و برآمده از رابطهٔ دوسویهٔ این دو هستند.
واژهٔ اسطوره که جمع شکستهٔ عربی آن به گونهٔ اساطیر به کار می رود، ریشه هایی نیز در زبان های هندوآریایی دارد. در زبان سنسکریت Sutra به معنی داستان یا گفتار مذهبی است که کارکرد آموزشی و روحانی دارد و بیشتر در نوشته های هندویی، بودایی یا چین و ایرانی به کار رفته است. سوترا در یونانی Historia به معنی جستجو و آگاهی، در فرانسوی Histoire، در انگلیسی به دو صورت Story به معنی حکایت، داستان و قصهٔ تاریخی، و History به معنی تاریخ، گزارش و روایت به کار می رود.
مهرداد بهار در کتاب پژوهشی در اساطیر ایران، به واژه شناسی اسطوره پرداخته است. او واژهٔ «اسطوره» را واژه ای برگرفته از زبان عربی می داند و اعتقاد دارد «الاسطوره» و «الاسطیره»، در زبان عرب به معنای روایت و حدیثی است که اصلی ندارد. وی این واژهٔ عربی را نیز، برگرفته از اصل یونانی historia ( به معنای استفسار، تحقیق، اطلاع، شرح و تاریخ ) می داند که از دو جزو ترکیب یافته است: یکی از واژهٔ histor یا - history، به معنای داور، و دیگری پسوند - ia. او اعتقاد دارد واژهٔ history با مصدر یونانی iden، به معنای دیدن، خویشاوند است. بهار در ادامه، واژه های لاتینی Vidēre، به معنای دیدن، یونانی idenai، به معنای دانستن، سنسکریت vidyā و اوستا vaēdya، به معنای دانش، و فارسی «نوید» به معنای خبر خوش، مژده و بشارت، را با این واژه هم ریشه می داند. وی، همچنین ریشهٔ هند و اروپایی نخستین این واژه های خویشاوند را vid - می داند. به اعتقاد بهار، در زبان های اروپایی، واژهٔ myth در انگلیسی و فرانسه و myth و mythe در آلمانی، از نظر محتوای معنایی، برابرِ واژهٔ اسطوره و حالت جمع آن ها، برابر واژهٔ اساطیر در زبان پارسی است. او واژهٔ myth را برگرفته از اصل یونانی mouth، به معنای سخن و افسانه، و آن را با دو واژهٔ فارسی «مُسْتْ» و «مویه»، هم ریشه می داند.
اسطوره شناسی (فیلم). «اسطوره شناسی» ( انگلیسی: Mythos ) یک فیلم مستند سه قسمتی است که تعدادی از سخنرانی های جوزف کمبل اسطوره شناس آمریکایی را در شش سال پایانی عمرش پوشش می دهد.

دانشنامه آزاد فارسی

اسطوره شناسی (mythology)
(یا: میتولوژی؛ در یونانی میتوس به معنی داستان و لوگوس به معنی سخن و سخن گویی) گونه ای از داستان های کهن که زیربنای نمادین فرهنگی معین را تشکیل می دهند. این داستان ها به توصیف خدایان و دیگر موجودات فرازمینی می پردازند که ممکن است با انسان ها نیز در رابطه باشند. و مقصود از آن ها غالباً تبیین چگونگی امور جهان، طبیعت، و تاریخ انسان بوده است. وجه ممیزۀ اسطوره از افسانه را گاه در آن می دانند که اسطوره یکسره تخیلی است، حال آن که ممکن است افسانه، مانند افسانۀ تروآ، حول شخصیت یا رویدادی تاریخی شکل گرفته باشد، امّا این دو چنان با هم درآمیخته اند که غالباً نمی توان آن ها را از یکدیگر بازشناخت. اسطوره الهام بخش بسیاری از نویسندگان بوده است. پِرسی بیش شِلی، شاعر انگلیسی، در نمایش نامۀ تغزلی پرومتئوس از بند رسته (۱۸۲۰) به بازآفرینی اسطورۀ خدایی جبار و ستمگر می پردازد که انسان برضد او طغیان می کند. اساطیر اسکاندیناویایی و آلمانی الهام بخش ریشارد واگنر، آهنگ ساز آلمانی، در تصنیف اپرای حلقۀ نیبلونگ (۱۸۷۶) بودند. برخی از مهم ترین اساطیر باستان و خدایانشان عبارت اند از مصر (اُزیریس)، یونان (زئوس)، روم (ژوپیتر)، هند (برهما) و اساطیر اقوام اسکاندیناوی و ژرمن (اودین/وُدِن). اسطوره شناسی به مطالعه و چگونگی ارتباط این گونه داستان ها با داستان های مشابه در فرهنگ های دیگر می پردازد.
سیر تحول اساطیر. اسطوره های بزرگ بیان شاعرانۀ عمیق ترین احساسات انسان نخستین دربارۀ جهان و زندگی اند؛ برخی اسطوره را تا حد زیادی بستر حیاتی لازم برای شکل گیری یک فرهنگ دانسته اند. مطالعات انسان شناسی در میان اقوام بدوی نشان می دهد که اسطوره ها در تبیین جامعه و نهادهای آن نقش حیاتی دارند؛ مانند تمایز میان سران و زیردستان، یا مالکیت زمین، یا قدرت های جادویی برخی از خانواده ها. اساطیر محدود به فرهنگ های کهن نیستند و در جوامع پیشرفته نیز به شکل فرهنگ عامه و فولکلور مشاهده می شوند.
تفاسیر اولیه. نخستین کسانی که به مطالعۀ اساطیر پرداختند نگاهی شکاکانه و انتقادی داشتند، اگرچه افلاطون، به رغم از میان برداشتن اساطیر هلنی، عقیده داشت که فیلسوف باید اسطوره های واقعی تری را جانشین آن ها کند و خود در سه رسالۀتیمایوس،فایدو و ضیافت دست به چنین کاری زد. ائوهمروس، فیلسوف سیسیلی، (ح ۳۱۶پ م) معتقد بود که همۀ اساطیر در حوادث تاریخی ریشه دارند و خدایان همان جنگجویان و پهلوانان قدیم اند که قداست یافته اند. در ۱۸۲۵، مولر در مقدمه ای بر علم شناخت اساطیر، اسطوره را بیماری زبان خواند و نام خدایان را صرفاً بیان پدیده های طبیعی قلمداد کرد.
مطالعات اخیر. در اواخر قرن ۱۹، اسطوره شناسی به مرحله ای جدید پا گذاشت که در آن اساس کار بر مقایسه و توضیح اساطیر بود. اندرو لانگ، مورخ و فولکلوریست اسکاتلندی و مؤلف کتاباسطوره، آیین، و دین (۱۸۸۷)، و جیمز فریزر در شاخۀ زرین (۱۸۹۰)، که اثری راهگشا در مطالعۀ منشأ ادیان و جامعه شناسی است، اساطیر را بر اساس زندگی و تجربۀ اقوام بدوی تفسیر کردند. در ۱۹۳۱، ویلهلم اشمیت، قوم شناس آلمانی، در کتاب خاستگاه و رشد دین به بررسی نظریات متعددی پرداخت که سعی در تبیین منشأ دین و اساطیر داشته اند. در قرن ۲۰ اساطیر را در چارچوب فلسفۀ صورت های نمادین، یا به مثابۀ نظامی سازمان یافته از ارزش ها و دلالت ها، تجزیه و تحلیل کرده اند.
طبقه بندی خدایان. چهره های اصلی اسطوره های گوناگون به گروه هایی مشخص تقسیم می شوند. در همۀ نظام های اسطوره ای، خدای جنگ، خدای آب، خدای باد، خدای زراعت، خدای شکار، خدای مرگ، و بسیاری خدایان دیگر دیده می شوند که با مظاهر متعارف زندگی انسان مرتبطند. بسیاری از خدایان بیش از یک قلمرو دارند، چنان که خدایان جنگ خدایان زراعت نیز به شمار می روند؛ زراعت عموماً در قلمرو خدای مرگ است، زیرا رشد دانه مستلزم خارج شدن از جهان زیرین است.
جهان شناسی. از جنبه های مهم اسطوره ارتباط آن با تصور انسان اولیه از جهان، خلقت آن و منشأ انسان است. اسطوره های مربوط به جهان شناسی شباهت بسیار با یکدیگر دارند.

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] اسطوره «myth» داستانی است که در اعصار قدیم برای بشر باستانی معنایی حقیقی داشته است؛ ولی امروزه در معنای لفظی و اولیه ی خود حقیقت محسوب نمی شود.
برای تعریف اسطوره شناسی باید ابتدا معنای اسطوره را دانست. اسطوره «myth» داستانی است که در اعصار قدیم برای بشر باستانی معنایی حقیقی داشته است؛ ولی امروزه در معنای لفظی و اولیه ی خود حقیقت محسوب نمی شود. به عبارت دیگر اسطوره زمانی «history» یعنی تاریخ بوده است (معمولا تاریخ مقدس) اما امروزه به صورت «Story» یعنی داستان فهمیده می شود. «اسطوره شناسی» یا "Mythologie" دانشی است که به بررسی روابط میان اسطوره ها و جایگاه آنها در دنیای معاصر می پردازد. علاوه براین به مجموعه ی اساطیر یک ملت، نیز اسطوره شناسی می گویند. بنابراین اسطوره شناسی هم بر مطالعه ی اسطوره، هم بر مجموعه اساطیر متعلق به یک سنت مذهبی خاص دلالت دارد.
اهداف اسطوره شناسی
اسطوره شناسان امروزه در پی آنند که بتوانند پوسته ی افسانه ها را که گاه سخت ستبر است، فرو شکافند و به مغز معنا در آن راه جویند. هدف تلاشگران در اسطوره شناسی نو آن است که نمادها و نشانه های رازگونه که زبان اسطوره را می سازد، بکاوند و پاره ها و اندیشه های نهفته در آنها را بیرون کشیده، بررسی کنند. بدین سان، این علم در کنار دو دانش دیرینه ی باستان شناسی و زبان شناسی تاریخی، دانشی است که به یاری آن می توان پاره هایی از فرهنگ ناشناخته و گمشده ی آدمی را در روزگاران گذشته بازیافت. دانش اسطوره شناسی، بدین سان در دیرینه شناسیِ فرهنگی سودمند و کارا می تواند باشد و حتی بیش از آن در دانش های دیگر، می تواند کاربرد داشته باشد؛ زیرا باورها و اندیشه های کهن در اسطوره هنوز به گونه ای زنده اند و در بافت اندیشه و ساختار روانی ما، کارآیی و کارسازی دارند. ما با بررسی و کاوش در اسطوره ها، گذشته از روشن ساختن بخش های تاریک تاریخ، می توانیم به بخش های تاریک از نهاد و روان خود دست یابیم.
علت کمک به رشد دانش اسطوره شناسی
بنابراین دانش اسطوره شناسی، ماهیتا با علوم دیگری مثل زبان شناسی، تاریخ ادیان، جامعه شناسی، باستان شناسی و... ارتباط پیدا می کند و دانشمندان همین علوم به رشد و تکامل این علم (اسطوره شناسی) کمک می کنند؛ چراکه از یک طرف اینان برای بررسی های خود به شناخت اسطوره های ملت نیازمندند و از سوی دیگر، برای شناخت و تحلیل اسطوره باید از نگاه های مختلف به آن نگریست؛ پس لازم است که یک بررسی نظام مند و تحلیل ساختاری جامعه شناختی، زبان شناختی، انسان شناختی و تاریخی و دینی از آن به عمل آید.
تاریخچه اسطوره شناسی
...