دبستان

لغت نامه دهخدا

دبستان. [ دَ ب ِ ] ( اِ مرکب ) مدرسه. کُتّاب. ( یادداشت مؤلف ). دبیرستان. ( جهانگیری ). مکتب خانه. ( برهان ) ( جهانگیری ). صاحب غیاث اللغات آرد: مکتب و این لفظ در اصل ادبستان بود چون مکتب جای ادب است به این اسم مسمی شد. ( غیاث ). هدایت در انجمن آرا و صاحب آنندراج گویند: مخفف ادبستان و لهذا اطلاق آن بر مکتب میکنند و «به دبستان دادن » و «به مکتب دادن » بکار برند... و اگر مخفف ادبستان باشد عربی و پارسی ترکیبی خواهد بود چه «ادب » تازی و «ستان » فارسی است. ( آنندراج ) ( انجمن آرا ). محل آموختن علم صوری و معنوی است. ( انجمن آرا ). این کلمه بخلاف آنچه فرهنگ نویسان متذکر شده اند مخفف ادبستان نیست بلکه از «دپ » پارسی باستان نوشتن و «ستان » پسوند مکان مرکب است. آنجا که نوباوگان را قرائت و کتابت آموزند. آنجا که هنر کتابت و خط آموزند و درین معنی با لغت دبیرستان فرقی ندارد وریشه کلمه یعنی دیپی از قوم سومر به ایران رسیده است و لغتهای دبیر و دبستان و به دبیرستان و دیباه و دیبه و دیباچه و دیوان از همین ریشه هستند. ( از فرهنگ ایران باستان پورداود ج 1 ص 111 و 112 ):
بهر برزن اندر دبستان بدی
همان جای آتش پرستان بدی.فردوسی.دفتر به دبستان بود و نقل ببازار
وین نرد بجایی که خرابات خرابست.منوچهری.حسرت نکند کودک را سود به پیری
هرگه که به خردی بگریزد ز دبستان.ناصرخسرو.دین دبستانست و امت کودکان پیش رسول
در دبستانست امت ز ابتدا تا انتها.ناصرخسرو.بنگر که چگونه ازین دبستان
بگریخته سوی بتان شد این عام.ناصرخسرو.اسلام دبستان تست، عالم
مانند سراییست مال ز استام.ناصرخسرو.تا راه دبستان خط ندانی
خط را نشود پاک جانت جویا.ناصرخسرو.اینجاست به یمگان ترا دبستان
در بلخ مجویش نه در بخارا.ناصرخسرو.اسلام دبستان تست پورا
پیغمبرت استاد و چوب صمصام.ناصرخسرو.ای به شبستان ملک با تو ظفر خاصگی
وی به دبستان علم با تو خرد درسخوان.خاقانی.به مهر مام و دو پستان و زقه خرما
بجان باب و دبستان و تخته آداب.خاقانی.ابجد سودا بشوی بر در خاقانی آی

فرهنگ معین

(دَ بِ )(اِمر. )مدرسة ابتدایی، آموزشگاه نوآموزان که بالاتر از کودکستان و پایین تر از دبیرستان است.

فرهنگ عمید

مدرسۀ ابتدایی، آموزشگاه برای نوآموزان.

فرهنگ فارسی

مدرسه ابتدایی، آموزشگاه برای نو آموزان
( اسم ) ۱ - جایی که در آن کتابت و قرائت آموزند

دانشنامه عمومی

دبستان یا مدرسهٔ ابتدایی ( به فارسی دری : مَکتَب، جمع:مکاتب؛ همچنین: صفوف اساسی، در تاریخِ اسلامی : مَدرَسَه ) آموزشگاهِ کودکان و نوآموزان است که در آن آموزش ابتدایی درس داده می شود. گذراندنِ دبستان نخستین گامِ آموزش رسمی است که در کشورهای گوناگون دورهٔ آن ۵ یا ۶ تا ۱۱ سال است. دبستان ها در بعضی از کشورها مدرسه است و آموزش های پیش دبستانی یا دبیرستان ممکن است در آن انجام گیرد. هر سال تحصیلی دبستان یک مرحله ( صف، کلاس ) شمرده می شود که درجهٔ دانش آموز را با عدد ترتیبی روشن می کند. در کلاسِ اوّل، توانایی خواندن و نوشتن آموزش داده می شود و در کلاس های بعدی متون بیشتر و آشنایی با مقدّمات علوم درس داده می شود تا دانش آموز به دبیرستان یا راهنمایی راه پیدا کند. در ایران، مقطع دبستان به دو دوره هر کدام شامل سه پایه تقسیم می شود. دوره ی اول از سال اول تا سوم و دوره ی دوم از چهارم تا ششم است.
تاریخ دبستان ها در کشورهای اسلامی با مَدرَسَه ها پیوند دارد و شغل آموزگاری کودکان ( به عربی: معلم الصّبیان ) رایج بوده است. از جمله این معلّمان در تاریخ ایران، ابومنصور ثعالبی بود. نخستین دستور اسلام برای آن معلّم ها، «برابر انگاشتنِ همهٔ دانش آموزان» در زمینهٔ درس دادن بود. بزرگان دین اسلام و نویسندگان برجستهٔ آن ها کتاب های زیادی دربارهٔ شیوه های درس دادن نوشته اند که نام کلّی آن ها کتاب های آداب المتعلّمین می باشد که مشهورترین آن ها از خواجه نصیرالدین طوسی است. آداب المتعلّمین ها کتاب هایی دربارهٔ آداب آموزش و پرورش به شیوهٔ توصیه شدهٔ دین اسلام، رسم علم آموختن و دانستنی های دانش آموز و مراتب اخلاقی آنان هستند که معمولاً به زبانِ عربی نوشته می شدند.
در مدرسه های اسلامی همراهِ آموزش ابتدایی، شریعت و احکام و زبان عربی درس داده می شد. حوزه های علمیه و نظامیه ها از جمله مدارس اسلامی اند که امروزه نیز اهمیّت آموزشی دارند. دورهٔ های مقدّماتی آن ها، آموزش ابتدایی به شیوهٔ سنّتی است. نخستین مدرسه های اسلامی در کنارِ مسجدها ساخته می شد. همچنین نمونه های از جایگزینی خانهٔ دانشمندان و بزرگان علوم اسلامی به مدرسه در تاریخ یاد شده و ساختمانِ بعضی از آن ها هنوز برپاست، که هنوز بعضی از آن ها پویایی دارند یا اثر تاریخی شده اند. مدرسه های اسلامی امروزی ممکن است ساختمانی نوین داشته باشند امّا همان کاربردِ سنتّی را دارند.

دانشنامه آزاد فارسی

آموزشگاه مُجری دومین مرحلۀ آموزش و پرورش، یعنی دورۀ ابتدایی (مرحلۀ نخست، دوره آمادگی است). بنابر آیین نامۀ دبستا ن ها، مصوب ۱۳۴۳ش، دبستان واحدی فرهنگی است که تعلیم و تربیت کودکان در سنین تعلیمات اجباری را به عهده دارد و با مسئولیت مستقیم رئیس و همکاری معاون و آموزگاران و خدمتگزارانِ جزء اداره می شود. طول مدت آموزش دبستانی در ایران پنج سال است. دبستان های ایران از لحاظ هزینه های تحصیلی بر دو دسته اند: دبستان دولتی که تابع قانون آموزش رایگان است و تعلیم دانش آموزان در آن ها مستلزم پرداخت شهریه نیست؛ و دبستان غیرانتفاعی که تعلیم دانش آموزان در آن ها مستلزم پرداخت شهریه است؛ این گونه دبستان ها در گذشته دبستان غیرمجانی و دبستان ملی خوانده می شدند.