دانشنامه آزاد فارسی
اصطلاحی ناظر بر مجموعۀ سازمان ها و مؤسسات و نهادهای اجتماعی داوطلبانه و غیر دولتی که شهروندان براساس منافع و مصالح و ارزش های مشترک به وجود می آورند. این نهادها شالودۀ جامعه ای فعال را تشکیل می دهند. نقطۀ مقابلش ساختارهای دولتی است، صرف نظر از نظام سیاسی دولت. جامعۀ مدنی در عصر جدید و دوران تجدد، از ارکان اصلی جامعه های مدرن به شمار می رود.
خاستگاه اصطلاح. کاربرد امروزی آن را اغلب تا آدام فرگوسن۱ ریشه یابی می کنند. او ایجاد «دولت بازرگانی» را راهی برای تغییر نظام فاسد ارباب و رعیتی و تقویت آزادی های فردی می دانست. در حالی که فرگوسن تفاوتی بین دولت و جامعه قائل نبود، هگل۲، فیلسوف آلمانی در کتاب اصول فلسفۀ حق۳ آن ها را سوای یکدیگر دانست. در این اثر، جامعۀ مدنی یک مرحله از ارتباط دیالکتیکی۴ بین اضداد متصور هگل، جامعۀ بزرگ دولت و جامعۀ کوچک خانواده، است (یا به عبارت ساده تر حد فاصل بین خانواده و دولت است). اصطلاح جامعۀ مدنی در معنای عام، به چپ و راست سیاسی تقسیم شد؛ همچنان که پیروان هگل چنین شدند. در جناح چپ، مفهوم جامعۀ مدنی بن مایۀ جامعۀ بورژواییِ کارل مارکس۵ گردید، و در راست، توصیفی برای همۀ جنبه های غیر دولتی جامعه.
تعریف اصطلاح. تعاریف بسیاری از جامعۀ مدنی مطرح کرده اند. مدرسۀ اقتصاد لندن۶ تعریف مبنایی از آن به دست داده که کاملاً گویاست: «جامعۀ مدنی به حوزۀ عمل جمعیِ غیر اجباری در حول علایق و نیات و ارزش های مشترک اطلاق می شود. از جنبۀ نظری، قالب های نهادینۀ آن از دولت و خانواده و بازار متمایزند؛ اما در عمل، مرزهای بین دولت، جامعۀ مدنی، خانواده، و بازار اغلب درهم و کمرنگ و قابل عبورند. جامعۀ مدنی معمولاً انواع فضاها، عامل ها، و قالب های نهادینه را با درجات گوناگونی از رسمیت، استقلال، و قدرت دربر می گیرد. جامعۀ مدنی غالباً دارای سازمان هایی مثل مؤسسات خیریه، سازمان های توسعۀ غیر دولتی، انجمن های محلی، سازمان های زنان، سازمان های مذهبی، مجامع حرفه ای، اتحادیه های صنفی، گروه های خودیاری، جنبش های اجتماعی، کانون های تخصصی، ائتلاف ها و گروه های حمایتی است».
جامعۀ مدنی و دموکراسی. نخستین اشاره ها دربارۀ نسبت جامعۀ مدنی با دموکراسی۷ را می توان در آثار آزاداندیشانۀ نویسندگانی از قبیل توکویل۸ یافت. ولی کسانی که آن را به حد درخور توجهی بسط دادند نظریه پردازانی در قرن ۲۰ مانند گابریل آلموند۹ و سیدنی وربا۱۰ بودند که برای جامعۀ مدنی در نظام دموکراتیک نقشی حیاتی قائل شدند. اینان مدعی بودند که وجه سیاسی بسیای از سازمان های جامعۀ مدنی، سطح آگاهی را بالا می برد. شهروندِ آگاه تر، گزیده تر رأی می دهد و در سیاست بیشتر مشارکت می ورزد و درنتیجه دولت را پاسخگوتر می کند. بعد از آن ها رابرت پاتنم۱۱ مدعی شد که حتی سازمان های غیرسیاسی در جامعۀ مدنی برای دموکراسی حیاتی اند، زیرا از برکت وجود آن ها سرمایۀ اجتماعی، اعتماد، و ارزش های مشترک پدید می آید. این عناصر به حوزۀ سیاسی منتقل می شوند و جامعه را استحکام می بخشند و راهِ فهمِ همبستگی جامعه و منافع درونی آن را هموار می سازند.
جامعۀ مدنی و جهانی سازی. اصطلاح جامعۀ مدنی را امروزه منتقدان و فعالان سیاسی اغلب در مورد منابع مقاومت در برابر جهانی سازی۱۲ و حوزۀ زندگی اجتماعی که نیازمند صیانت در مقابل آن است به کار می برند. علت این امر آن است که شعاع عمل جهانی سازی را فراتر از مرزها می بینند. ولی چون جامعۀ مدنی با هر تعریفی ممکن است صنوف و نهادهای طرفدار جهانی سازی را هم شامل شود، این کاربرد اصطلاح، مورد اختلاف است. در طرف مقابل، عده ای دیگر جهانی سازی را پدیده ای اجتماعی می دانند که ارزش های آزادمنشانۀ کلاسیک را احیا می کند و مآلاً کفۀ جامعۀ مدنی را سنگین تر از کفۀ نهادهای سیاسی دولتی می کند.Adam FergusonHegelElements of the Philosophy of RightdialecticalKarl MarxLondon School of EconomicsdemocracyTocquevilleGabriel AlmondSidney VerbaRobert Putnamglobalization (globalisation)
