همدان

لغت نامه دهخدا

همدان. [ هََ م َ ] ( اِخ ) یکی از پنج ناحیه پهله است. ( ابن الندیم ). راجع به همدان لازم است گفته شود: اول دفعه ای که اسم این محل در کتیبه تیگلات پالسر [ = تیگلات پیلسر ] اول در حدود 1100 ق. م. آمده است این پادشاه آسور اسم آن را امدانه ذکر کرده. درکتیبه های هخامنشی اسم این شهر را هگمتان نوشته اند ولی بعضی تصور می کنند که هنگمتان تلفظ می شده. هردوت اسم آن را اگباتان ضبط کرده است. بنابراین تاریخ شهر مزبور تا قرن یازدهم ق. م. صعود می کند و در میان شهرهای قدیم که اکنون هم ایستاده اند نظایر همدان نادر است و تاریخ بنای رم هم چنانکه معلوم است از اواسط قرن هشتم ق. م. بالا نمیرود. همدان در پای کوه الوند واقع و کوه مزبور از سنگ خاراست. مورخان ارمنی و اخیراً راولینسن انگلیسی عقیده داشتند که اگباتان ِ هردوت ، همدان کنونی نیست و محل پایتخت قدیم ماد را باید در تخت سلیمان امروز، در 25فرسنگی دریاچه ارومیه از طرف جنوب شرقی ، جستجو کرد. ولی دمرگان که حفریات شوش را اداره میکرد شخصاً تحقیقاتی به عمل آورده و ثابت کرده که اگباتان هردوت همان محل همدان امروزی است و از برآمدگی های زمین و تپه ها جاهای هفت قلعه قصر همدان را تشخیص داد. ( از ایران باستان پیرنیا صص 178-179 ). شهرستان همدان یکی از شهرستانهای استان پنجم و از بزرگترین شهرستانهای ایران است. شمال آن حوزه شهرستانهای بیجار و زنجان ، خاور شهرستان قزوین ، جنوب خاوری شهرستان اراک و ساوه ، جنوب تویسرکان و ملایر، و باختر آن شهرستانهای کرمانشاهان و سنندج است. هوای بخش های این شهرستان به نسبت پستی و بلندی متفاوت و در دره های الوند و دیگر نقاط مرتفع سردسیر است. همدان در دره وسیعی واقع شده که تقریباً تمام اطراف آن کوههای بلند قرار دارد و عظیم ترین آنها کوه معروف الوند ودیگر نقاط مرتفع سردسیر است. در دره های آن هزاران چشمه جاری است و همین چشمه ها سرچشمه اصلی رودخانه های قره چای و کرخه است. بلندترین قله الوند از دریای آزاد 3574 گز ارتفاع دارد و گردنه معروف اسدآباد که بر سر راه کرمانشاه و همدان است 2241 گز مرتفعتر از دریاست. در اطراف شهرستان و دامنه های کوهها رودخانه های سیلابی و فصلی بسیار است. تعدادی از رودهای کوچک در بخش مرکزی به هم می پیوندند و سیمینه رود را تشکیل میدهند و مهمترین آنها عبارتند از: قورچای ، خاکو، دره مرادبیک ، عباس آباد، وفرجین ، سیمین ، اسدآباد، همه کسی ، دمق وایگده لو، درجزین ، شهاب و خرم رود. از شهرستان همدان راه های شوسه اسفالته ای به قزوین و تهران و کرمانشاه و ملایر و راههای شوسه خاکی به سنندج و بیجارمیرود که تعدادی از بخش ها و دهستانها و قصبات همدان نیز در مسیر همین شوسه ها قرار دارند. بخش های مهم آن عبارتند از: سیمینه رود، کبودرآهنگ ، اسدآباد و رزن. محصول عمده بخش ها در قسمتهای کوهستانی انواع میوه وسردرختی به خصوص سیب و گلابی و آلبالو و در دامنه ها انگور، غله ، حبوب ، صیفی ، کتان و پنبه است. لبنیات متنوع نیز در اغلب بخشها به دست می آید. از جمله صادرات این شهرستان میوه ، چوب ، سیب زمینی ، پیاز، لبنیات ، ظروف زیبای سفالین ، چرم و کتیراست و در دهات ، زنان قالیچه و گلیم و کرباس می بافند. با تحقیقات ناقصی که انجام شده وجود معادن گرافیت ، طلا، طلای سفید، آنتیمون ، آهن و املاح معدنی در حومه این شهرستان به اثبات رسیده است. این شهر سه بار به ترتیب در حملات اسکندر، اعراب و مغول ویران و بازساخته شده است. طول جغرافیایی 48 درجه و 31 دقیقه شرق گرینویچ و عرض آن 34 درجه و48 دقیقه شمال استواست. در این شهر اکنون تعدادی آثار تاریخی کهن وجود دارد که مهمترین آنها عبارتند از: مقبره استر و مردخای ، مقبره باباطاهر عریان ، گنبد علویان ، آرامگاه بوعلی سینا که اخیراً ساختمان آن تجدید شده است ، سنگ شیر [ = شیرسنگی ] که میگویند درزمان آبادی همدان قدیم بر دروازه شهر نصب شده بوده است ، گنجنامه که در ده هزارگزی جنوب باختری همدان است و کتیبه ای است به خط میخی بر روی سنگ و فتوحات داریوش بر آن نوشته شده است و نیز برج معروفی به نام برج قربان در همدان وجود دارد. ( از فرهنگ جغرافیائی ایران ج 5 ). همدان اکنون فرمانداری کل است و تابع مرکز استان کرمانشاهان نیست .

فرهنگ فارسی

در قدیم هگمتانه پایتخت مادها بوده است و اجتماعات شهرستان همدان در غرب ایران و شامل بخشهای اسد آباد رزن کبودر آهنگ سیمینه رود است و یکی از شهرستانهای پر محصول و غله خیز کشور بشمار می آید . مرکز آن شهر قدیمی همدان قدیمی ترین شهر ایران در ارتفاع ۱۸۲۶ متری از سطح دریا و در دامنه کوه الوند در ۳۴ درجه و ۴۸ دقیقه عرض جغرافیائی قرار گرفته و ۱۶۵/۷۸۵ تن سکنه دارد . تاریخ بنای شهر همدان به ۸٠٠ ق م . میرسد . این شهر در دامنه کوههای سبز و خرم و ییلاق های مصفائی قرار گرفته که شاید در ایران بی نظیر باشد . مرکز انشعاب راههای غرب ایران و بر سر شاهراه تجارتی تهران بغداد و بوسیله راههای شوسه به کرمانشاه و سنندج بروجرد اراک قزوین و تهران مربوط است . دارای کارخانه های چرمسازی کبریت سازی است و مدفن شیخ الرئیس ابو علی سینا بزرگترین فیلسوف و پزشک و دانشمند ایران در قرون اسلامی و مولد و مدفن شاعر شوریده بابا طاهر عریان است و در دوره معاصر گویندگان شیرین گفتار چون غمام و آزاد از آن برخاسته اند . بطور کلی همدان از سه جانب محصور به کوهستان و دارای آب و هوای بری و سردسیر و زمستانهای پر برف و تابستانهای کوتاه و ملایم است . گاهی در زمستانهای کوتاه و ملایم است . گاهی در زمستان بواسطه برف های سنگین جاده های آن مسدود و موقتا بسته میشود آب مزروعی از چشمه های بی - شماری است که از دامنه کوه الوند سرازیر میشود . رودخانه های متعددی از دامنه این کوه جاری میشود مانند رودخانه قوری چای رودخانه عباس آباد سیمینه رود رودخانه در جزین رودخانه خرم رود و غیره . شهرستان همدان از چهار بخش تشکیل می شود . سیمینه رود کبودر آهنگ اسد آباد رزن . میوه اش سیب گلابی آلبالو گیلاس و غیره است . محصول آن غلات انگور کتان کنف پنبه میباشد صنایع دستی زنان در دهها و قصبه ها قالی قالیچه گلیم و کرباس بافی است . صادرات عمده شهرستان همدان میوه غلات چوب الوار سیب زمینی پیاز لبنیات ظروف سفالین چرم کتیرا و غیره است . کانها متعدد مانند گرافیت طلا طلای سفید انتیموان آهن در آن وجود دارد . شهرستان همدان ۶٠۵ آبادی کوچک و بزرگ دارد که سکنه آنها ۶۸۱/۹۴۱ تن میباشد پیدایش آثار بسیار کهن مانند ظروف مجسمه الواح و سکه های مختلف و مقابر و بناهای باستانی قدمت این شهر را ثابت مینماید . از سال ۱۳۱٠ شمسی مقدمات احداث خیابان ها و عمران و آبادی آن فراهم شد و امروز دارای خیابانها و عمارات جدید و ادارات دولتی میباشد . فقیه همدانی بدیع الزمان بابا طاهر سید جمال اسد آبادی و میرزاده عشقی از این شهر برخاسته اند . بناهای قدیمی شهر عبارتست از مقبره استر مرده خای مقبره بابا طاهر عریان گنبد علویان آرامگاه ابوعلی سینا سنگ شیر که در زمان آبادی اکباتان بر سر دروازه شهر نصب بوده است .
دهی است از بخش خدا آفرین شهرستان تبریز که دارای ۱۷۸ تن سکنه آب آن از رود ارس و محصول عمده اش غله است .

دانشنامه عمومی

همدان (خداآفرین). -

دانشنامه آزاد فارسی

هَمْدان
قبیلۀ بزرگ عرب قحطانی. اینان پیش از اسلام در یمن سکونت داشتند و پس از اسلام به مصر و کوفه مهاجرت کردند. همدانی ها در ۹ق مسلمان شدند و مالک بن نمط از سوی پیامبر به حکومت آنان منصوب گردید. همدانی ها به دوستی با آل علی شهرت داشتند و در جنگ های با مخالفان، آن حضرت را همراهی می کردند. همدانی ها در قیام مختار ثقفی علیه امویان شرکت گسترده ای داشتند. اینان به اتفاق ایرانیان، بیشترین گروه یاران او را تشکیل می دادند. گروهی از همدانی ها در قرون اول اسلامی به اصفهان مهاجرت کردند و در همان شهر باقی ماندند. همدانی ها در شهرهای حمص و لاذقیه نیز سکونت داشتند. گروه هایی از این مردم همچنان در نواحی نجران و خنق و شروم یمن باقی ماندند. نجران در قرون ۴ـ ۵ق، شهر همدانی ها بود.

ویکی واژه

(جغرافی): یکی از شهرهای باستانی ایران و نخستین پایتخت آن. همدان طی قرون و عصار به عناوین گوناگون از آن یاد شده از جمله هنگمتنه، هگمتانه، اکباتان. نخسین بار پیرامون سال‌های ۸۰۰ تا ۷۰۰ پ. م. الواح آشور از این سرزمین و قبایل ستیزه‌جوی آن تحت عنوان ماد یاد می‌نمایند که طی یک قرن مبازره سرانجام سلطنت آشور را منهدم و خود دولتی مستقل تشکیل دادند.
همدان علاوه بر شهر بودن مرکز استان همدان نیز هست.