استهلال

لغت نامه دهخدا

استهلال. [ اِ ت ِ ] ( ع مص ) ماه نو دیدن. ( زوزنی ) ( تاج المصادر بیهقی ) ( غیاث ). جستجوی ماه کردن. || دیدن ماه نو خواستن. هلال دیدن خواستن ، چنانکه مسلمانان در شب آخر شعبان و رمضان. || برآمدن ماه نو. ( منتهی الارب ). هویدا شدن ماه. ( تاج المصادر بیهقی ). || گریستن کودک خرد.( زوزنی ). بانگ کردن کودک. ( تاج المصادر بیهقی ). بانگ کردن کودک بوقت تولد. ( غیاث ). ببانگ گریستن کودک وقت ولادت و یا عام است. ( منتهی الارب ). الاستهلال ؛ ان یکون من الولد مایدل [ علی ] حیاته من بکاء او تحریک عضو او عین. ( تعریفات جرجانی ). || بلند کردن متکلم آواز را. بلند کردن حاج آواز را در وقت گفتن لبیک. رفعالصوت. || پست کردن متکلم آواز را. ( منتهی الارب ). || آشکارا شدن. ( غیاث ). || سخت ریزان گردیدن ابر. ( منتهی الارب ). ریختن باران. ( زوزنی ). باران در وقت بزمین آمدن. ( تاج المصادر بیهقی ). باریدن آسمان. || شمشیربرکشیدن از نیام. || درخشیدن روی از شادی. ( منتهی الارب ). || درخشیدن ابر و برق. || براعت استهلال ؛ این صنعت متفرع بر حسن ابتداء است و آن چنان باشد که ابتدای سخن مناسب با مقصود باشد، چنانکه ابومحمد خازن در تهنیت مولود گفته :
بشری فقد انجز الاَّمال ما وعدا
و کوکب المجد فی افق العلی صعدا.
و چنانکه ابوالفرج ساوی در مرثیه فخرالدوله گفته :
هی الدنیا تقول بمل ء فیها
حذار حذار من بطشی و فتکی.
و چنانکه متنبی در تهنیت بزوال مرض گفته :
اَلمجد عوفی اذ عوفیت و الکرم
و ذاک عنک الی اعدائک السقم ُ.
و چنانکه جامی در آغاز لیلی و مجنون گفته :
ای خاک تو تاج سربلندان
مجنون تو عقل هوشمندان
محبوب ترا نهار لیلی
مکشوف ترا سها سهیلی.
و ایضاً جامی در اول داستان جدا کردن برادران یوسف را از پدر گفته :
فغان زین چرخ دولابی که هر روز
بچاهی افکند ماهی دل افروز
غزالی در ریاض جان چریده
نهد در پنجه گرگی دریده.
و چنانکه مسعودسعد گفته :
هزار خرمی اندر زمانه گشت پدید
هزار مژده ز سعد فلک بملک رسید
که شاه شرق ملک ارسلان بن مسعود
عزیز خود را اندر هزار ناز بدید.
و چنانچه من در هدم مجلس شوری و حادثه طامه کبری گفته ام :
مرا باز گیتی به آزار دارد
گرفتار دامم دگر بار دارد
رهائی کجا یابد از غم کسی کو
فلک دائمش قصد آزار دارد
دو صد بار جستم ز دام فسونش

فرهنگ معین

(اِ تِ ) [ ع . ] ۱ - (مص م . ) ماه نو دیدن . ۲ - (مص ل . ) پدیدار شدن ماه نو.

فرهنگ عمید

نگاه کردن به آسمان جهت دیدن هلال در شب اول ماه.

فرهنگ فارسی

۱ - ( مصدر ) ماه نو دیدن ماه نو جستن . ۲ - ( مصدر ) هویدا شدن ماه نو . یا براعت استهلال . صنعتی است ادبی و آن آغاز کردن سخنی است بطرزی که کاملا مناسب با مقصود باشد و خوش افتد.

دانشنامه عمومی

استهلال ( هلال بینی، بَرن بینی ) تلاش برای رؤیت هلال ماه را گویند. این عمل دارای ارزش نجومی است، زیرا ماه قمری ممکن است ۲۹ یا ۳۰ روزه باشد و مشاهده ماه نو گاه کاری دشوار و نیازمند محاسبات نجومی است. از نظر اسلام نیز این کار مهم و مستحب محسوب می شود. زیرا مناسبت های دین اسلام بر مبنای گاه شمار قمری تنظیم شده است.
بنا بر نظر مراجع تقلید شیعه اول ماه به چهار یا پنج راه ثابت می شود.
• خود انسان ماه را ببیند.
• عده ای که از گفته آنان یقین یا اطمینان پیدا می شود، بگویند ماه را دیده ایم یا هر چیزی که بواسطه آن یقین حاصل شود.
• دو انسان عادل بگویند که در شب ماه را دیده ایم.
• سی روز از اول ماه قبل بگذرد.
• حاکم شرع حکم کند که اول ماه است.
برخی مراجع تقلید شیعه از جمله خویی، سیستانی، صافی، وحید خراسانی و صانعی تنها همین چهار شرط را تأیید می کنند. در مقابل برخی مراجع دیگر از جمله اراکی، گلپایگانی، خمینی، منتظری، مکارم شیرازی و بهجت معتقدند اول ماه به حکم حاکم شرع نیز ثابت می شود مگر اینکه فرد مطمئن باشد که حاکم شرع اشتباه کرده است.
آیت الله بهجت و خمینی معتقدند اگر ماه در شهری رویت شود فقط در همان شهر اول ماه است و بقیه شهرها مستقل اند. اراکی، گلپایگانی، سیستانی و مکارم شیرازی معتقدند اگر ماه در شهری رویت شود، در تمام شهرهای کره زمین که با آن شهر هم افق اند یا در غرب آن شهر قرار دارند ( آفتاب در آن ها دیرتر غروب می کند ) اول ماه خواهد بود و نیز خویی، نوری همدانی، وحید خراسانی و صانعی معتقدند اگر در شهری ماه دیده شود در تمام شهرهایی که بخشی از شب آن ها با شب این شهر مشترک است اول ماه است.
بنا به نظر مشهور اول ماه با پیشگویی منجمین ثابت نمی شود، مگر اینکه انسان از گفته آنان یقین یابد.
بنا به نظر مشهور، نشانه های نجومی ماه مانند بلند بودن یا دیر غروب کردن ( مکث ) نشانه آن نیست که شب پیش اول ماه بوده است. بعضی فقها طوق دار بودن ماه را دلیلی بر اثبات آغاز ماه در شب قبل دانسته اند و همچنین در صورت احتساب سی روزه ماه قبل به دلیل پنهان ماندن، وجود بدر ماه در شب ۱۳ را دلیل تأخیر یکروزه ماه می دانند.
در سنت فقهی رؤیت هلال ماه با چشم غیرمسلح بوده و در دهه های اخیر بعضی مراجع چون سید علی خامنه ای و فاضل لنکرانی رؤیت با وسایل اپتیکی ( دوربین یا تلسکوپ ) را نیز ملاک دانسته اند، صادقی تهرانی نیز دیدن هلال را در انحصار چشم عادی یا وسیله ای خاص نمی داند، که چشم مسلح یا محاسبات نجومی نیز همین حکم را دارد، بهجت، تبریزی، سیستانی، صافی، نوری همدانی، مکارم شیرازی و وحید خراسانی دیدن با ابزار نجومی را تنها در صورت اطمینان بخش بودن ملاک دانسته اند؛ و سید موسی شبیری زنجانی با تجدیدنظر در فتوای سابق خود تنها دیدن با چشم غیرمسلح را ملاک می داند.

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] استهلال در دو معنای به کار رفته هست؛ ۱. دیدن یا آشکار شدن ماه نو ۲. فریاد نوزاد پس از ولادت. از مفهوم دوم به مناسبت در باب های طهارت، وصیّت، ارث، شهادات و دیات سخن رفته است.
استهلال به مفهوم دوم از نشانه های حیات کودک شمرده شده است.
ثبوت استهلال
استهلال با گواهی دو مرد، یک مرد و دو زن یا چهار زن ثابت می شود.
به قول مشهور، شهادت زن در استهلال حتی در صورت وجود گواه مرد نیز پذیرفته است.
حکم مرگ نوازد بلافاصله پس از تولد
اگر نوزاد پس از تولد، فوری بمیرد، در صورتی که بر زنده به دنیا آمدن او نشانه ای مانند استهلال وجود داشته باشد، در استحباب خواندن نماز میّت بر او اختلاف است. استحباب آن به مشهور نسبت داده شده است.
شرط ارث بردن جنین
...
[ویکی شیعه] استهلال جستجوی هلال در شب اول ماه قمری است. استهلال مستحب و گاه واجب کفایی است. برخی از وظایف و عبادات فردی و اجتماعی مسلمانان از جمله آغاز و انتهای ماه رمضان، تشخیص ایام حج و عید قربان، تعیین ماه های حرام بر تشخیص آغاز ماه های قمری مبتنی است.
دربارهٔ احکام مربوط به استهلال، میان فقها اختلاف است مانند اختلاف در اتحاد آفاق، اثبات رؤیت هلال با حکم حاکم و اعتبار رؤیت با چشم مسلح. وابستگی برخی احکام فقهی با آغاز ماه قمری، موجب توجه مسلمانان به استهلال شده است. در سال های اخیر ستادهایی برای استهلال تشکیل شده است.
نگاه کردن به آسمان جهت دیدن هلال در شب اول ماه قمری را استهلال گویند. مطابق با نظر برخی از لغت شناسان، هلال از اهلال به معنی بلند کردن صدا گرفته شده به این جهت که مردم به هنگام دیدن آن با صدای بلند دیگران را از آن آگاه می ساختند. از این رو بلند کردن صدا به تلبیه در مناسک حج و نیز فریاد نوزاد هنگام ولادت را هم که در آنها نیز بلند کردن صدا وجود دارد، استهلال می گویند
[ویکی اهل البیت] استهلال: دیدن یا آشکار شدن ماه نو (- هلال)/ فریاد نوزاد پس از ولادت. استهلال به مفهوم دوم از نشانه های حیات کودک شمرده شده و از آن به مناسبت در باب های طهارت، وصیّت، ارث، شهادات و دیات سخن رفته است. و طریحی بیان می دارد: استهلال در لغت به همان ندای کودک که هنگام تولد از او بلند می شو د گفته می شود. و به تعبیر اهل لغت : تصویته عند الولاده است . چنانچه صاحب لسان العرب در تعریف لغوی استهلال بیان داشته است : استهلال القمر لبیاض اولها استهلال قمر برای روز اول آن و سفیدی ماه هنگام اول ماه بکار می رود .
واسطی اینگونه بیان نموده است : استهلال یعنی تلاش در راستای دیدن ماه در اول حضورش در آسمان که معمولا اول هر ماه صورت می گیرد . این عمل دارای ارزش نجومی است، زیرا ماه قمری ممکن است ۲۹ یا ۳۰ روز باشد و مشاهده ماه نو گاه کاری دشوار و نیازمند محاسبات نجومی است. از نظر اسلام نیز این کار مهم محسوب می شود. زیرا مناسبت های دین اسلام بر مبنای گاه شمار قمری تنظیم شده است.
امام خمینی (ره) راه های ثابت شدن اول و یا آخر ماه را موارد ذیل بیان می دارند: اول یا آخر ماه رمضان از چند راه قابل اثبات است :
دوم: با شهادت دو فرد عادل
سوم: با شهرتی که مفید علم است
پنجم: به وسیلۀ حکم حاکم .
اگر میان علماء یک شهر در خصوص رویت هلال اختلاف حاصل شد ، اگر اختلاف دو بیّنه به صورت نفی و اثبات باشد، یعنی یکی مدعی ثبوت هلال و دیگری مدعی عدم ثبوت آن باشد، این اختلاف موجب تعارض دو بینه و تساقط هر دو است، و وظیفه مکلّف این است که هر دو نظر را کنار گذاشته و در بارۀ افطار کردن یا روزه گرفتن به آن چه که مقتضای اصل است، عمل نماید. ولی اگر بین ثبوت هلال و عدم علم به ثبوت آن اختلاف داشته باشند، به این صورت که بعضی از آنها مدعی رؤیت هلال باشند و بعضی دیگر مدعی عدم مشاهدۀ آن، قول کسانی که مدعی رؤیت هلال هستند، در صورت عادل بودن، حجت شرعی برای مکلّف است و باید از آن متابعت کند، و هم چنین اگر حاکم شرعی حکم به ثبوت هلال نماید، حکم وی حجت شرعی برای همۀ مکلفین است و باید از آن پیروی کنند.
اینکه از چه زمانی انسان شروع به رویت هلال ماه کرد و اهله ماه را شناخت اطلاع دقیقی در دست نیست ، اما مطالعاتی که باستان شناسان به عمل اورده اند نشان می دهد حداقل در زمان کمبوجیه مردمان ان دوره به رویت هلال ماه اهمیت می داده اند. در 200 سال گذشته با توجه به اسان تر شدن ارتباط بین کشورها نتایج رصدی هلال ماه به دست علاقه مندان به این رشته رسیده و هم اکنون نیز با ارتباط سریع تر در اولین زمان ممکن از این اطلاعات اگاه می شوند ، حال ببینیم منظور از هلال شامگاهی چیست.. معنی رویت هلال شامگاهی بدین صورت است که هلال ماه در افق غربی دقایقی بعد از غروب خورشید رویت شود هر چند که می توان برای هلال های که دارای بخش روشن تری هستند یا به اصطلاح از فاز بیشتری برخوردارند ( اختلاف سمتشان زیاد است ) انتظار داشت در شرایط خوب رصدی دقایقی قبل از غروب خورشید هلال ماه رویت شود. در حال حاضر رویت هلال ماه شامگاهی به دو صورت رصد می شوند ، با چشم غیر مسلح و با چشم مسلح ، با پیشرفت تکنولوژی در دهه های اخیر هلال های متعددی با چشم مسلح رویت شده اند که در بعضی مواقع با رویت ان ، یک روز زودتر از زمانی که ماه با چشم غیر مسلح قابل رویت بوده هلال رویت شده. اما تعداد ان در یک سال قمری به اندازه ای نیست که تصور کنیم هر ماه می توان هلال را با ابزار دید، اما این واقعیتی است انکار ناپذیر که برای رصد این دو هلال باید تفاوت اساسی قائل شد چون هرگز نمی توان تصور کرد میزان توانایی چشم انسان با ابزاری که می تواند دهها برابر هلال را بزرگتر و واضح تر نماید یکی باشد .