معنی کنز الدقائق و بحر الغرائب

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] «کنز الدقائق و بحر الغرائب»، اثر میرزا محمد مشهدی فرزند محمد رضا قمی، از علمای حدیث و مفسران امامیه در قرن دوازدهم می باشد که در چهار مجلد بزرگ تالیف شده است.
میرزا محمد مشهدی اگر چه در زمینه های اخلاق، فقه، تاریخ و فضائل ائمه «علیهم السلام»، ادبیات عرب، پاسخ اشکالات بر شیعه، شرح صحیفه سجادیه و زیارت رجبیة و کلام، صاحب تالیفاتی است، لیکن تبحر و تخصص اصلیش در علم تفسیر بوده است. وی علم تفسیر را راس همه علوم دینی و سنگ بنای همه قواعد شرع مقدس دانسته، و در راه وصول به آن از هیچ کوششی دریغ نورزیده است، او معتقد بود، دستیابی منطقی و قابل اعتماد به علم تفسیر، قبل از هر چیز، منوط به تفوق در علوم دینی و انواع صنایع ادبی است. میرزا محمد مشهدی، قبل از آنکه به تالیف تفسیر شریف «کنز الدقائق و بحر الغرائب» بپردازد، به حسب همان تخصص، علامة و اعتقادی که به علم تفسیر داشته، تعلیقاتی بر تفسیر کشاف زمخشری و حاشیه شیخ بهائی بر تفسیر بیضاوی، نگاشته است. از آثار قرآنی دیگر مؤلف، تبیان سلیمانی، تفسیر روایی قرآن به زبان فارسی می باشد که دو جزء آن در کتابخانه آستان قدس رضوی، موجود است. نسخه های تفسیر نسخه های متعددی از این تفسیر در دست است، از جمله ۱- یک دوره از عصر مؤلف در کتابخانه شیخ عبد الحسین تهرانی که به کتابخانه جعفریه مدرسه هندی کربلا منتقل گردیده است. ۲- یک دوره که دو مجلد آن خط مؤلف است، در کتابخانه وقفی شیخ محمد صالح برعانی در کربلا می باشد. ۳- سه مجلد در کتابخانه آستان قدس ۴ دو مجلد درکتابخانه مدرسه سپهسالار (شهید مطهری «ره») ۵- چند نسخه در کتابخانه آیت الله مرعشی در قم ۶- نسخه استاد شانه چی که به کتابخانه آستان قدس رضوی منتقل شده است. ۷- نسخه موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ۸- نسخه ای شامل ربع اول و دوم که بر آنها تقریظهای علامه مجلسی و محقق خوانساری می باشد، در کتابخانه مجلس موجود و تحت شماره ۱۲۰۷۳ نگهداری می شود. این تفسیر اخیرا به تحقیق آقای حسین درگاهی در ۱۴ جلد به قطع وزیری و جلد گالینگور توسط مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد در سال ۱۳۶۶ شمسی به زیور طبع آراسته گردید.روش محقق محقق با استفاده از نسخه موجود در دانشگاه تهران، نسخه استاد شانه چی موجود در آستان قدس رضوی نسخه کتابخانه مدرسه شهید مطهری، نسخه کتابخانه مهم شیخ علی نمازی شاهرودی، نسخه کتابخانه ملی، نسخه کتابخانه مرحوم سید جلال الدین محدث ارموی، نسخه های کتابخانه آیت الله مرعشی و نسخه مجلس شورای اسلامی به شیوه ذیل عمل کرده است. ۱- سعی در ارائه متن اصح و اکمل، بر مبنای نسخ یاد شده. ۲- استخراج روایات و مقابله آنها با متن و ذکر مصادر آنها در پاورقی. ۳- نشان دادن اختلاف های حایز اهمیت بین نسخ و بین نسخ و مصادر. ۴- استخراج اقوال و ذکر منابع آنها در پاورقی. آدرس های داده شده در این مقاله، بر اساس این تحقیق می باشد. فهرستی از آیات تفسیر شده نیز ابتدای هر جلد ارائه گردیده است. چاپ دیگری از این تفسیر از طرف انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در ۱۵ جلد با قطع وزیری و جلد گالینگور در سال ۱۴۰۷ هجری قمری ۱۳۶۶ شمسی، با تحقیق مرحوم حاج آغا مجتبی عراقی «ره» و مقدمه آیت الله معرفت، به بازار کتاب عرضه شد. محقق احادیث را بر مصادر آن عرضه نموده، تصحیح کرده و با توضیح بعضی لغات مشکل، شرح پاره ای احادیث، توضیح برخی مطالب و ذکر مصادر روایات و منابع بعضی اقوال در پاورقی، مراجعه را برای پژوهشگران، آسان کرده است. در پایان برخی مجلدات نیز فهرستی از مطالب پاورقی به همراه فهرست سوره های بحث شده، ارائه گردیده است.انگیزه نگارش مصنف نیز در بیان انگیزه خود می فرماید: در گذشته حاشیه ای بر تفسیر زمخشری و حاشیه ای بر حاشیه شیخ بهایی بر تفسیر «انوار التنزیل» بیضاوی نگاشتم، پس از آن به فکر افتادم که تفسیری تالیف کنم که هم شامل اسرار تنزیل باشد و هم شامل روایات منقول از ائمه اطهار «علیهم السلام». ← دیدگاه بزرگان جهت بیان روش مصنف ابتدا به ذکر اقوال بزرگان می پردازیم: علامه مجلسی «ره» در تقریظ خود بر تفسیر کنز الدقائق می فرماید: آیات الهی را با آثار مروی از اهل بیت «علیهم السلام» تفسیر نموده است، و تلاش خود را در استخراج روایات تفسیری از بین اخبار بذل نموده و قرآن و سنت را در تفسیر خود جمع کرده است. مرحوم آغا جمال الدین خوانساری نیز در تقریظ خود می نویسند: این کتاب را از تفاسیر معتبر و کتب مشهور روایی جمع آوری نموده است. صاحب روضات الجنات می نویسد: کتابی است بزرگ در تفسیر قرآن با احادیث اهل بیت عصمت «علیه السلام» که هیچ مؤلفی قبل از او همانند آن را تالیف نکرده است. وی معتقد است: تفسیر «کنز الدقائق» به جهت بیان سند روایات، ذکر تناسب آیات با همدیگر، حل و فصل مشکلات الفاظ آیات، بیان وجوه مختلف اعراب، تبیین لغات و قرائت های مختلف بر تفسیر نور الثقلین برتری دارد. و نیز تفسیر نور الثقلین از کتاب «تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة» و بعضی تفاسیر دیگر نقل نمی کند، اما کنز الدقائق از این کتابها فراوان نقل کرده است. صاحب الذریعه می فرماید: تفسیری است بر مبنای روایات اهل بیت «علیهم السلام» نظیر تفسیر «نور الثقلین». لیکن بجهت ذکر اسانید، بیان ارتباط آیات، ذکر اعراب و... بهتر از آن می باشد، گو اینکه مقتبس از آن است با زیاداتی. تمام آیات قرآن را به شیوه مزجی شرح می دهد و سپس به نقل اخبار می پردازد.آیت الله معرفت در مقدمه خود بر چاپ انتشارات جامعه مدرسین می نویسد: «تفسیر جامعی است که شامل روایات اهل بیت «علیهم السلام» و سائر اموری است که مرتبط با قرائت، تنزیل، اعراب، لغت و دقائق ادبی، می باشد، در کنار مطالب فلسفی و عرفانی، که دانش پژوهان مراکز علمی خصوصا طلاب و فضلا، برای بررسی آیات قرآنی از آن بی نیاز نمی باشند.» «به حق تفسیر جامع و کاملی است که انسان را از مراجعه به بسیاری تفاسیر معتبر، بی نیاز می کند.» ایشان در «التفسیر و المفسرون» می فرماید: «این تفسیر ما حصل تفاسیر مهم امامیه است. حسن تعبیر بیضاوی را اختیار نموده، کما اینکه استاد او فیض کاشانی نیز آن را برگزیده است. اسلوب شیخ طبرسی در مجمع را اختیار نموده است، و گزیده ای از کشاف و حواشی شیخ بهایی را استفاده کرده است. این تفسیر جمع بین عقل و نقل نموده، روایات منسوب به اهل بیت «علیهم السلام» را نقل می نماید و مانند فیض مناسبتهای ادبی، کلامی و عرفانی را بی بیان رها نکرده است.» آقای سید محمد علی ایازی در « المفسرون حیاتهم و منهجهم » می نویسد: «تفسیری است که شامل تمام آیات قرآن می باشد، با حصل مهمترین تفاسیر امامیه و اهل سنت است، آمیخته ای است بین نقل و عقل، نقل احادیث اهل بیت «علیهم السلام» و کلام بیضاوی در تفسیرش، کما اینکه استاد ایشان ملا محسن فیض در صافی انجام داده است، با این تفاوت که (در جایی که روایتی نبوده) فیض، برخی کلمات بیضاوی را گزیده است اما کنز، نفس کلمات و عبارات را آورده و کلمات اصحاب و مفسرین را اضافه می کند. از منظری دیگر، این تفسیر، از تفاسیر بلاغی و ادبی و شرح و حاشیه ای بر تفسیر بیضاوی نیز محسوب می گردد.» ویژگی های تفسیر با بررسی اجمالی این تفسیر و با توجه به اقوال علماء درباره آن، خصوصیات کلی تفسیر را می توان اینچنین ترسیم کرد: ۱- شامل همه آیات قرآن می باشد. ۲- روائی است، سعی در جمع آوری روایات تفسیری با ذکر اسناد آنها، نموده است. ۳- متعرض مباحث شان نزول، قرائت، لغت، تجزیه و ترکیب و نکات بلاغی، می گردد. ۴- اجتهادی است، مطالب را گاهی تجزیه و تحلیل و نقد و تایید می نماید و نظر خود را ابراز می کند. ۵- روایات خود را از تفسیر نور الثقلین گرفته و از کتاب تفسیر الآیات الظاهرة فی شان العترة الطاهرة و بعض تفاسیر روایی دیگر نقل می کند. ۶- بیانات مختلف خود را از تفسیر بیضاوی دارد، مقداری از تفسیر کشاف و مجمع نیز اضافه نموده است. ۷- شامل مباحث کلامی، فلسفی و عرفانی نیز می باشد. ۸- از شیوه مزجی استفاده می نماید. ۹- تفسیری است که به تاویل بیانی و روائی پرداخته است. ۱۰- گاهی به تناسب اقوال مختلف را نقل می نماید. روش مفسر در روایات: برخی از اندیشمندان اشاره داشتند که ایشان روایات منقوله را از تفسیر نور الثقلین برداشت کرده اند، بررسی تفصیلی نیز بر این امر گواهی می دهد. تحقیقا ایشان بیش از ۹۰ درصد روایات نور الثقلین را با همان ترتیب در تفسیر خود آورده اند بطور نمونه: از ۱۲۰ حدیث ابتدای تفسیر که شامل سوره حمد و مقدار کمی از سوره بقره می شود، ایشان فقط ۴ حدیث را در آنجا نقل نکرده اند و ۱۱۶ حدیث دیگر را تقریبا با همان ترتیب و از همان منابع بدون کم و کاست نقل کرده اند. بر این ۱۱۶ حدیث نور الثقلین، ۲۰ حدیث اضافه نموده اند. احادیث اضافه شده از تفسیر قمی، تفسیر عیاشی تفسیر فرات کوفی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری «علیه السلام» بوده است. بخشی از احادیث اضافه شده، بنحوی نسبت به روایات نقل شده، تکراری محسوب می شوند. بعید نیست که نور الثقلین بدلیل تکراری بودن، آن احادیث را نقل نکرده باشد. کتاب دیگری که کنز الدقایق، اکثر احادیث آن را نقل می نماید «تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة» تالیف سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی غروی از علمای قرن دهم هجری قمری، می باشد. بنابراین روایات کنز الدقائق، روایات منقول در تفسیر نور الثقلین می باشد بعلاوة روایات تفسیر «تاویل الآیات...» و بعضی روایات تفسیر فرات کوفی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری «علیه السلام» اضافه بر روایاتی از تفسیر قمی، تفسیر عیاشی و تفسیر مجمع البیان که نور الثقلین آنها را نقل نکرده است. (که درصد کمی را شامل می شود.) ← نقل روایات اهل سنت «کنز الدقائق» به سبب در برداشتن معظم تفسیر بیضاوی و نقل از تفسیر کشاف و مجمع البیان، بطور طبیعی در کنار روایات اهل بیت «علیهم السلام»، برخی روایات اهل سنت را نیز نقل نموده است، بعنوان نمونه۱- ذیل آیه ۵۰ سوره بقره می نویسد: ذکر الشیخ الطبرسی، فی تفسیره عن ابن عباس... ۲- حدیث آخر تفسیر سوره حمد: عن النبی «ص» قال: اذ قال الامام، «غیر المغضوب علیهم و لا الضالین» قال الملائکة: آمین... که در تفسیر بیضاوی نقل گردیده است. و او از صحیح بخاری، گرفته است. اما این احادیث را مصنف، به سبب توجه به تفسیر بیضاوی و مجمع البیان، نقل کرده است و به معنای نقل احادیث اهل سنت از منابع آنها تلقی نمی شود. بنابراین ایشان مستقیما، روایتی از تفسیر ابن مسعود، ابن عباس، صحاح سته، یا حتی تفسیر تبیان، نقل نمی کنند. ← عدم حذف اسانید صاحب «روضات الجنات» و شیخ آغا بزرگ در «الذریعه» یکی از برتریهای تفسیر کنز الدقائق را نسبت به نور الثقلین، مسند بودن آن یا به تعبیری عدم حذف اسانید می دانند. دائرة المعارف تشیع نیز می نویسد:... «و اسانید روایات را یاد کرده»... از آنجایی که بخش اعظم روایات کنز الدقائق همان روایات نور الثقلین می باشند، تفاوتی بین اسانید کنز و نور الثقلین در این مورد یافت نمی شود، چون کنز، احادیث نور الثقلین را با همان اسانیدی که نقل شده، بازگو می کند، و در جایی که نور الثقلین با تعبیر «باسناده» خود را از ذکر سند بی نیاز می بیند، کنز الدقایق نیز همین را نقل می کند. البته در جایی که کنز الدقائق مستقیما از تفسیر «فرات کوفی»، «تاویل الآیات الظاهرة»، تفسیر قمی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری «علیه السلام»، روایت نقل می کند، سند را کامل می آورد. و احتمال دارد مراد بزرگان از عدم حذف اسناد، این قسمت از کار او باشد. راجع به کیفیت ارتباط روایات منقول با تفسیر آیات در مقاله کتابشناسی تفسیر نور الثقلین مطالبی مطرح شد، طبعا تکرار آن در اینجا، مطلوب نخواهد بود. در نتیجه این بحث را به همانجا ارجاع می دهیم.← مواجهه اجتهادی با روایات مواجهه کنز با روایات: تفسیر کنز الدقائق علاوه بر نقل صبغه اجتهادی نیز دارد، در مواجهه با روایات فقط به نقل اکتفا نکرده، بلکه در مباحث مختلف اظهار نظرهای متناسب نموده است مجموعه، اظهارات ایشان را می توان به شکل ذیل ترسیم نمود: الف) اولین و بیشترین مواجهه ایشان، تلقی به قبول روایات منقوله است. و این تلقی با عدم اظهار نظر در مورد آنها نمایان می شود. ب) گاهی به وضعی بودن احادیث نظر داده است، (بعضی از محققین این موضوع را از نقاط قوت تفسیر کنز الدقائق نسبت به تفسیر نور الثقلین می دانند.) بعنوان نمونه در آخرین فرازهای تفسیر سوره حمد، بحث «آمین»، درباره نقل احادیث از پیامبر «ص» و حضرت علی «علیه السلام» می نویسد: «و احادیثنا الصحیحة، تدل علی وضع تلک الاخبار». ج) گاهی به صدور روایت در حال تقیه نظر می دهد. مانندذیل آیه ۲۵ سوره «ص» می نویسد: و الروایة التی رواها علی بن ابراهیم واردة مورد التقیة. د) گاهی می فرماید: بیان روایت (احتمالا اصل بیان روایت) جهت انکار مطلب بوده است نه تایید آن ذیل آیه ۲۵ سوره «ص» می نویسد: و یحتمل الورود مورد الانکار لا الاخبار ه) گاهی بر موافقت روایت با مذهب عامه نظر می دهد، مانند ذیل آیه ۱۰۲ سوره بقره، می نویسد: فهو موافق لمذهب العامة. و) گاهی به توجیه روایت، اقدام می کند، مانند ذیل آیه سوره بقره می نویسد: و المراد من قوله «ع:» ان هذا المثل، ضربه لامیر المؤمنین،... و مانند ج۱۱ ص۱۶۴ آیه ۱۰۷ سوره صافات: و قد اختلفت الروایات فی الذبیح... و لا سبیل الی رد الاخبار... و کان الذبیح اسماعیل، لکن اسحاق.... ز) گاهی به شرح بعضی فقرات احادیث می پردازد ذیل آیه ۳ سوره بقره فقوله: «ان تعبدالله کانک تراه» ای:... ح) گاهی با شیوه های مختلف به جمع روایات می پردازد، ۱- به شیوه رفع اختلاف ذیل آیه ۱۹۶ سوره بقره: و ما وقع فی الاحادیث الثلاثة من الاختلاف... فانه لا اختلاف بین الاولین فی المعنی... ۲- به شیوه رفع تنافی، ذیل آیه ۲۱۳ سوره بقره: و اما ما رواه فی المجمع... فالمراد من الضال، الکافر، و المراد من الاخبار السابقه، الذی علی الفطرة، لم یهتد الی الحق بالبرهان، فلا منافاة. یا سوره بقره ذیل آیه ۲۰۶می نویسد: فلا ینافی ما سبق من الاخبار. لان ما ذکر فی الاخبار، سبب نزوله اولا، ثم جری فیمن یشارکه فی بعض اوصافه ۳- به شیوه اشکال در نقل ذیل آیه ۲۴۷ بقره: و یمکن الجمع بانهما واحد. و الاختلاف من النقلة. او من اختلاف التسمیة. ۴- به شیوه قبول اختلاف و اراده همه معانی. ذیل آیه ۲۳۷: و یمکن حمل عبارة الآیة، علی ارادة کلا المعنیین،... للجمع بین الاخبار. ط) گاهی در میان اقوال مبتنی بر روایات، یکی را به عنوان صحیح، انتخاب می کند. ذیل ۲۴۷ سوره بقره: و الصحیح ما ذکر فی الخبر السابق. ی) گاهی به فاسد بودن مطالب روایات، بنابر مکتب امامیه، اشاره دارد. ذیل آیه ۲۵: و تلک الاقوال فاسدة علی اصل مذهبنا من... ک) گاهی بر «اظهر» بودن دسته ای از روایات، اذعان می کند. ذیل آیه ۱۰۷ سوره صافات، می نویسد: و کلا القولین قد رواه اصحابنا عن ائمتنا «علیه السلام» الا ان الاظهر فی الروایات انه اسماعیل. ل) گاهی به یهودی بودن (اسرائیلیات) روایت، نظر می دهد. مانند ذیل آیه ۱۰۲ سوره بقره می نویسد: «فمحکی عن الیهود». ← رابطه با تفسیر بیظاوی میرزا محمد مشهدی به تفاسیر کشاف و بیضاوی، علاقه خاصی داشته است، به گونه ای که حاشیه ای بر کشاف و حاشیه ای بر حاشیه شیخ بهایی بر بیضاوی دارد، همین امر سبب شده است که معظم تفسیر بیضاوی را با عین عبارات آن در کنز الدقائق نقل نماید، و بدلیل وضوح این مطلب کمتر مطالب را رسما به بیضاوی استناد می دهد، فقط گاهی اوقات می فرماید: «قال البیضاوی». بدین جهت اکثر مطالب تفسیری کنز الدقائق از تفسیر بیضاوی است، غالب بحثهای لغوی، معانی، بیانی، بحثهای علوم قرآنی ابتدای سوره ها مانند، تعداد آیات، مکی، مدنی بودن، بحثهای کلامی و نقل اقوال اشعریه، خوارج، معتزله. بحثهای ادبی و نقل اقوال زجاج، خلیل، ابن کیسان، اخفش، نقل قرائات از ابن کثیر، نافع، ابی عمر، عاصم، کسائی، ابن عامر، یعقوب و گاهی ابن عباس، ابن مسعود و دیگران، حتی بخشی از «اقول» ها از تفسیر بیضاوی است. گاهی نیز از تفسیر کشاف و مجمع البیان، با ذکر و یا بی ذکر نام آنان، نقل می نماید. البته این بدان معنا نیست که در اینگونه مطالب، مطلبی اضافه، یا کم نکند، بلکه، گاهی اوقات نظرات بیضاوی را نمی پذیرد و یا خود، بسط بیشتری می دهد، مانند بحث تخصصی ادبی راجع به ضمیر فصل در ذیل آیه ۵ سوره بقره، که تفصیل مطلب از خود اوست. البته در بحثهای فقهی، بطور طبیعی با استفاده از روایات اهل بیت «ع» نظر می دهد و گاهی اوقات نظرات بیضاوی را نقد می کند. مانند نقد نظر بیضاوی راجع به نزول حرمت خمر ذیل آیه ۲۱۹ سوره بقره، یا ابراز نظری، عام تر از نظر بیضاوی مانند ذیل آیه ۲۳۴ بقره می فرماید: و الاحسن ان یقال:... و گاهی کلام بیضاوی که غیر اختلافی باشد، نقل می کند و در موارد اختلافی نظر امامیه را بیان می کند. مانند آیه ۶ سوره مائده آیه وضوء در بحثهای کلامی نیز، گاهی به کلام بیضاوی بسنده می کند، مانند ذیل آیه ۳ سوره بقره بحث ایمان و بحث فسق ذیل آیه ۲۶ سوره بقره. گاهی همان کلام را بشکل مزجی مقداری توضیح و بسط می دهد، مانند بحث قدرت خداوند ذیل آیه (ان الله علی کل شی ء قدیر)(بقره:۲۰) و گاهی کلام بیضاوی را نادیده گرفته و نظر امامیه را فقط با نقل روایات بیان می نماید. مانند ذیل آیه (و هو یدرک الابصار).(انعام:۱۰۳) در حروف مقطعه، کنز، نظراتی بیش از روایات منقول (و غالبا موجود در نور الثقلین) ابراز نداشته، و در بیان منقول از بیضاوی نیز وجوه رمز بودن آنها مطرح می شود. همچنین بحثی راجع به اعراب و آیه بودن آنها نقل می کند ذیل «الم». ← شان نزول کنز الدقائق اضافه بر شان نزولهای روایی که در روایات نور الثقلین بوده، از تفسیر «تاویل الآیات الباهره، و تفسیر فرات کوفی نیز شان نزول روائی نقل می کند. و آنچه که بر حجم شان نزولهای این تفسیر، می افزاید، نقل شان نزولهای انوار التنزیل بیضاوی است، مقداری نیز (با ذکر و بی ذکر منبع) از کشاف و مجمع البیان نقل می نماید، که نوعا اینگونه شان نزولها بیانی می باشد (یعنی روائی نیست.) بنابراین در شان نزول، حجم آن بیش از نور الثقلین می باشد. البته گاهی شان نزولی در کنز الدقائق، نقل شده است، که نوعا در تفاسیر شیعی بیان نشده است. مانند ذیل آیه ۵۸ سوره نور: و قیل ارسل رسول الله « صلی الله علیه و آله وسلّم » مدلج بن مرو الانصاری... و کان غلاما... وقت الظهیرة، لیدعو عمر... در تفسیر مجمع البیان- تبیان، المیزان، نمونه، تفاسیر روایی شیعه و حتی تفسیر طبری، نقل نشده است. ← تاثیرپذیری از تفسیر صافی آیت الله معرفت در «التفسیر و المفسرون» به متاثر شدن کنز از تفسیر صافی از جمله در مباحث عقلی و عرفانی اشاره می کند. بیان مباحث عقلی و عرفانی در کنز الدقائق، هر از گاهی چشم را نوازش می نماید و شاید گمان رود که ناشی از این تاثیر باشد. مانند در بحث «الرحمن الرحیم» و بحث نفس ذیل آیه ۹ سوره بقره. کنز گوشه چشمی نیز به عقاید صوفیه دارد، گاهی آنها را نقل و نقد می نماید. مانند در «اهدنا الصراط المستقیم» می نویسد: و لا یخفی علیک ان هذا و ما سبق من التاویل و ما سیاتی منه مبنی علی ما ذهب الیه الصوفیة، من الاصول الفاسدة و الغرض من نقله، الاطلاع علی فساده. در بحث تاویل نیز اشاره ای به این مطلب خواهد شد. جایگاه تاویل نزد مولف میرزا محمد مشهدی در مقدمه خود می نویسد: به فکر افتادم تفسیری شامل دقایق اسرار تنزیل و نکات بی نظیر تاویل به همراه روایات اهل بیت «علیهم السلام» بنگارم. بعد از بیان سه روایت می فرماید: بدانکه قرآن بطنی دارد و آن بطن نیز بطنی دیگر، و نیز ظهری دارد و آن ظهر، دارای ظاهری دیگر است، پس اگر از ائمه «علیهم السلام» بطونی بیان شد، در صدد انکار برنیا، زیرا آنها اعلم به این امورند. روایتی نیز از تفسیر «تاویل الایات الباهرة» از امام باقر «علیه السلام» نقل می کند در بخشی از آن می فرماید. یا جابر ان للقرآن بطنا و للبطن بطن و له ظهر و للظهر ظهر.... علامه مجلسی «ره» در تقریظ خود می نویسد: «مصنف کنز الدقائق، تلاش خود را در استخراج اخبار اهل بیت «علیه السلام» بکار برده و لطائف معانی و اسرار را به آن اضافه نموده است». آیت الله معرفت در مقدمه خود بر چاپ انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم می نویسد: «این تفسیر بنابر سبک ملا محسن فیض در صافی دارای تاویلات عقلی قریبه و بعیده می باشد». ذکر بطون مخلف از کلمات بالا، برمی آید که یکی از مشخصات قابل توجه تفسیر کنز الدقائق، تاویل به معنای ذکر بطون مختلف و متناسب در بعضی آیات می باشد. مصنف بیان بطون را یکی از اهداف خود می داند. بطونی که در این تفسیر بیان می شود:الف) یکدسته در روایات منقول توسط ائمه «علیهم السلام» بیان شده است، مانند۱) ذیل آیه ۵ سوره مائده: فی بصائر الدرجات عن ابی حمزة قال: سالت ابا جعفر «علیه السلام» عن هذه الآیه؟ قال تفسیرها فی بطن القرآن: من یکفر بولایة علی و علی هو الایمان. ۲) ذیل آیه ۵ سوره روم فی روضة الکافی قال: سالت ابا جعفر «علیه السلام» عن قول الله عزّوجلّ «الم غلبت الروم، فی ادنی الارض» قال: یا ابا عبیدة ان لهذا تاویلا لا یعلمه الا الله و الراسخون فی العلم من آل محمد «علیه السلام» بعد به ذکر این تاویل می پردازد. ۳) ذیل آیه ۷۹ سوره یوسف: فی کتاب علل الشرایع عن الباقر «علیه السلام» حضرت بیاناتی دارد، سپس می فرمایند: هو فی الظاهر ما تفقهونه، هو و الله فی الباطن هذا بعینه. ب) دسته دیگر از بطون مواردی که مصنف به نقل از بعض الفضلا بیان می کند مانند: ۱) ذیل آیه ۵ سوره بقره: قال بعض الفضلاء: و اذا انتهی الکلام الی ههنا، فحری بنا ان نشیر الی بعض بطون هذه الآیات، فنقول:.... ۲) ذیل آیه ۱۳ سوره بقره: قال بعض الفضلاء: و اذا سمعت شطرا من الاحکام اللفظیة، فاسمع نبذا من المعانی البطنیة. فنقول:... ۳) ذیل آیه ۱۵:... فاسمع بطنا من بطول اشاراته. ۴) ذیل آیه ۱۶ سوره بقره: قال بعض الفضلاء: ان تاویل الآیه، بالاشارة الی بطن من بطونها، ان یقال.... ۵) ذیل آیه ۱۸ سوره بقره ذیل آیه ۲۱ سوره بقره این بطون غالبا با مشرب عرفانی بیان شده اند. در مواردی نیز مصنف معنای تاویلی را از گروه خاصی از جمله صوفیه نقل و گاهی نقد می نماید مانند ۱) ذیل اهدنا الصراط المستقیم سوره حمد:... ان هذا و ما سبق من التاویل و ما سیاتی منه مبنی علی ما ذهب الیه الصوفیة. ۲) ذیل آیه ۷ سوره بقره: و المعتزلة لما اضطرت فی معنی ظاهر الآیة، ذکروا له وجوها من التاویل منها:.... با اندکی تامل درمی یابیم که مصنف، تاویل با مشرب عرفانی را که نقل می کند، تاویلات صوفیانه می داند و به جهت کشف بطلان، آنها را بیان می کند، خود تصریح می کند ج۱ ص۶۶: «ان هذا و ما سبق من التاویل و ما سیاتی، مبنی علی ما ذهب الیه الصوفیة، من الاصول الفاسدة. و الغرض من نقله، الاطلاع علی فساده». منظورش از ما سبق صفحه ۵۲ بحث «الرحمن الرحیم» است. و ما سیاتی مطالب صفحات، (درباره بحث نفس ذیل آیه ۹ سوره بقره)، ۱۹۲، ۱۹۹، ۲۰۳، ۲۱۵، ۲۴۱ و دیگر صفحات، که اندکی قبل ذکری از آنها به میان آمد.
[ویکی فقه] «کنز الدقائق و بحر الغرائب»، اثر میرزا محمد مشهدی فرزند محمد رضا قمی، از علمای حدیث و مفسران امامیه در قرن دوازدهم می باشد که در چهار مجلد بزرگ تالیف شده است.
میرزا محمد مشهدی اگر چه در زمینه های اخلاق، فقه، تاریخ و فضائل ائمه «علیهم السلام»، ادبیات عرب، پاسخ اشکالات بر شیعه، شرح صحیفه سجادیه و زیارت رجبیة و کلام، صاحب تالیفاتی است، لیکن تبحر و تخصص اصلیش در علم تفسیر بوده است. وی علم تفسیر را راس همه علوم دینی و سنگ بنای همه قواعد شرع مقدس دانسته، و در راه وصول به آن از هیچ کوششی دریغ نورزیده است، او معتقد بود، دستیابی منطقی و قابل اعتماد به علم تفسیر، قبل از هر چیز، منوط به تفوق در علوم دینی و انواع صنایع ادبی است. میرزا محمد مشهدی، قبل از آنکه به تالیف تفسیر شریف «کنز الدقائق و بحر الغرائب» بپردازد، به حسب همان تخصص، علامة و اعتقادی که به علم تفسیر داشته، تعلیقاتی بر تفسیر کشاف زمخشری و حاشیه شیخ بهائی بر تفسیر بیضاوی، نگاشته است. از آثار قرآنی دیگر مؤلف، تبیان سلیمانی، تفسیر روایی قرآن به زبان فارسی می باشد که دو جزء آن در کتابخانه آستان قدس رضوی، موجود است.
نسخه های تفسیر
نسخه های متعددی از این تفسیر در دست است، از جمله ۱- یک دوره از عصر مؤلف در کتابخانه شیخ عبد الحسین تهرانی که به کتابخانه جعفریه مدرسه هندی کربلا منتقل گردیده است. ۲- یک دوره که دو مجلد آن خط مؤلف است، در کتابخانه وقفی شیخ محمد صالح برعانی در کربلا می باشد. ۳- سه مجلد در کتابخانه آستان قدس ۴ دو مجلد درکتابخانه مدرسه سپهسالار (شهید مطهری «ره») ۵- چند نسخه در کتابخانه آیت الله مرعشی در قم ۶- نسخه استاد شانه چی که به کتابخانه آستان قدس رضوی منتقل شده است. ۷- نسخه موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ۸- نسخه ای شامل ربع اول و دوم که بر آنها تقریظهای علامه مجلسی و محقق خوانساری می باشد، در کتابخانه مجلس موجود و تحت شماره ۱۲۰۷۳ نگهداری می شود. این تفسیر اخیرا به تحقیق آقای حسین درگاهی در ۱۴ جلد به قطع وزیری و جلد گالینگور توسط مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد در سال ۱۳۶۶ شمسی به زیور طبع آراسته گردید.
روش محقق
محقق با استفاده از نسخه موجود در دانشگاه تهران، نسخه استاد شانه چی موجود در آستان قدس رضوی نسخه کتابخانه مدرسه شهید مطهری، نسخه کتابخانه مهم شیخ علی نمازی شاهرودی، نسخه کتابخانه ملی، نسخه کتابخانه مرحوم سید جلال الدین محدث ارموی، نسخه های کتابخانه آیت الله مرعشی و نسخه مجلس شورای اسلامی به شیوه ذیل عمل کرده است. ۱- سعی در ارائه متن اصح و اکمل، بر مبنای نسخ یاد شده. ۲- استخراج روایات و مقابله آنها با متن و ذکر مصادر آنها در پاورقی. ۳- نشان دادن اختلاف های حایز اهمیت بین نسخ و بین نسخ و مصادر. ۴- استخراج اقوال و ذکر منابع آنها در پاورقی. آدرس های داده شده در این مقاله، بر اساس این تحقیق می باشد. فهرستی از آیات تفسیر شده نیز ابتدای هر جلد ارائه گردیده است. چاپ دیگری از این تفسیر از طرف انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در ۱۵ جلد با قطع وزیری و جلد گالینگور در سال ۱۴۰۷ هجری قمری ۱۳۶۶ شمسی، با تحقیق مرحوم حاج آغا مجتبی عراقی «ره» و مقدمه آیت الله معرفت، به بازار کتاب عرضه شد. محقق احادیث را بر مصادر آن عرضه نموده، تصحیح کرده و با توضیح بعضی لغات مشکل، شرح پاره ای احادیث، توضیح برخی مطالب و ذکر مصادر روایات و منابع بعضی اقوال در پاورقی، مراجعه را برای پژوهشگران، آسان کرده است. در پایان برخی مجلدات نیز فهرستی از مطالب پاورقی به همراه فهرست سوره های بحث شده، ارائه گردیده است.
انگیزه نگارش
...

کنز الدقائق و بحر الغرائب

دانشنامه اسلامی

معنی کلمه ترجمه الحیاه

معنی کلمه بامیا

معنی کلمه کفالت نامه

معنی کلمه علی قاپو

معنی کلمه پلودیو

معنی کلمه سگاله

معنی کلمه ماچه

معنی کلمه بیغوله

معنی کلمه چسبیدن

معنی کلمه میلف

معنی کلمه گاییدن

معنی کلمه سنگلاخ