جنگ جهانی اول

جنگ جهانی اول (World War I)
حمله روسیه در جنگ میان دولت های اروپای مرکزی (آلمان، اتریش ـ مجارستان، و متحدانشان) به نام متحدین از یک طرف، و متفقین یعنی اتفاق مثلث (بریتانیا، فرانسه، و روسیه) و متحدانشان ازجمله امریکا از طرف دیگر (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸). در این جنگ حدود ۱۰میلیون تن کشته و دو برابر این تعداد زخمی شدند. جنگ جهانی اول در جبهه های شرقی و غربی اروپا، در خاورمیانه و افریقا، و در دریا جریان داشت. اسباب عمدۀ جنگ عبارت بود از ۱. ملی گرایی و موانع بازرگانی ناشی از رقابت بر سر بازارها و مستعمرات در سطح جهان. ۲. نظامی گری و توسعه طلبی آلمان. مبتنی بر ترس عمیق آلمان از «خطر روسیه». قتل مهین دوک فرانتس فردیناند۱ ولیعهد اتریش در ۲۸ ژوئن ۱۹۱۴ در سارایوو مرکز بوسنی به دست دانشجویی بوسنیایی با نام گاوریلو پرینسیپه۲، با پشتیبانی سازمان ملی گرای صرب «دست سیاه۳»، بهانۀ لازم را برای شروع جنگ فراهم آورد. درپی آن، اتریش به صربستان ابتدا اتمام حجت (۲۳ ژوئیه ۱۹۱۴) و سپس اعلان جنگ داد (۲۸ ژوئیه ۱۹۱۴). با حملۀ نیروهای اتریشی به بلگراد جنگ در گرفت و چون روسیه قوای خود را بسیج کرد آلمان به روسیه و سپس به فرانسه اعلان جنگ داد و به کشور بی طرف بلژیک هجوم برد (۴ اوت) و به دنبال آن بریتانیا به آلمان اعلان جنگ داد. بدین سان آتش جنگ در جبهه های مختلف اروپا و سپس آسیا و نقاط دیگر شعله ور شد.سال ۱۹۱۴. در این سال در جبهۀ غربی، آلمانی ها در بلژیک به سرعت پیش رفتند و در ۲۰ اوت بروکسل را گرفتند و آنگاه پیشروی خود را ادامه دادند و با عقب راندن فرانسویان و نیروهای اعزامی بریتانیا به چند کیلومتری پاریس رسیدند (۶ سپتامبر). اما متفقین در مارن۴ به ضد حمله پرداختند و آلمانی ها را به عقب راندند و پاریس را از خطر سقوط نجات دادند. سپس در ۱۳ سپتامبر به مواضع آلمانی ها در اِن۵ حمله کردند. پس از کشاکش ها و نبردهایی چند رفته رفته خطوط دفاعی طرفین میان رَنس۶ و کوه های آلپ تثبیت شد و طرفین در سنگرها استقرار یافتند و کشمکش به جنگ های خندقی منحصر شد. در جبهۀ شرقی روسیه حملۀ سنگینی را به پروس شرقی آغاز کرد، نیروهای آلمان عقب نشینی کردند و نگرانی شدیدی در برلین حکمفرما شد. اما پس از انتصاب پاول فون هیندنبورگ۷ به فرماندهی کل قوای آلمان در جبهۀ شرقی، و انتخاب اریش فون لودندورف۸ به سمت ریاست ستاد او با تغییر آرایش نیروهای آلمانی در نبرد تاننبرگ۹ در ۳۰ اوت سپاه دوم روسیه به کلی نابود و سپاه اول روسیه به آن سوی مرز عقب رانده شد. در دریاها با توجه به برتری نیروی دریایی بریتانیا، برتری با متفقین بود. در ۲۲ اوت ژاپن به دول مرکزی یا متحدین اعلان جنگ داد. در نوامبر آلمانی ها از پایگاه خود در چینگ دائو۱۰ در چین بیرون رانده شدند و سربازان استرالیایی و نیوزیلندی مستعمرات آلمان در اقیانوس آرام را تصرف کردند. در افریقا از میان مستعمرات آلمان توگولند۱۱ در ۲۷ اوت و کامرون در ۲۷ سپتامبر به دست متفقین افتاد. در نوامبر ۱۹۱۴ دولت عثمانی به صف متحدین یعنی آلمان و اتریش پیوست و بدین سان دامنۀ جنگ تا آسیای غربی و حدود ایران گسترش یافت.
سال ۱۹۱۵. در این سال جنگ در جبهۀ غربی بیشتر به صورت جنگ سنگری بود و با حملۀ آلمانی ها در فلاندر، نخستین بار گاز سمی کلر در جنگ به کار رفت. در ۱۹۱۵ کانون اصلی جنگ از جبهۀ غربی به جبهۀ شرقی انتقال یافت؛ نیروهای آلمانی در خاک لهستان پیش رفتند و روس ها را از لهستان بیرون راندند (اوت ۱۹۱۵). با ورود ترکیۀ عثمانی به جنگ راه های ارسال تدارکات از سوی متفقین به روسیه قطع گردید و صربستان بیش از پیش در انزوا قرار گرفت. متفقین برای ایجاد ارتباط با روس ها از راه دریا به تنگه های داردانل و بوسفور و سپس به شبه جزیرۀ گالیپولی در ترکیه یورش بردند، ولی پس از نبردهایی سخت و طاقت فرسا کاری از پیش نبردند و گالیپولی را تخلیه کردند. در این سال همچنین نیروهای آلمان و اتریش و بلغارستان به صربستان حمله و این سرزمین را اشغال کردند. متفقین به درخواست یونان که خود را از ناحیۀ متحدین در خطر می دید ۱۵۰هزار سرباز را به سالونیک فرستادند (سپتامبر ۱۹۱۵). در ۱۹۱۵ همچنین ایتالیا به متفقین پیوست و حملاتی را به مواضع اتریشی ها به راه انداخت که حاصل چندانی نداشت. در خاورمیانه نیروهای بریتانیایی اعزامی از هند بصره را گرفتند (نوامبر ۱۹۱۴) و سپس به سوی بغداد پیشروی کردند و کوتُ العِماره۱۲ را گرفتند (۲۹ ژوئیۀ ۱۹۱۵) و تا تیسفون۱۳ پیش رفتند (۲۲ نوامبر ۱۹۱۵)، ولی در این جا پس از نبردی سنگین با سپاهیان عثمانی وادار به عقب نشینی به کوت العماره شدند (دسامبر ۱۹۱۵) و در آن جا به محاصرۀ ترکان در آمدند و در ۲۹ آوریل ۱۹۱۶ تسلیم شدند.
سال ۱۹۱۶. در آغاز این سال آلمانی ها با یورش به دژ فرانسویان در وردن۱۴ نبردی را آغاز کردند که به شدیدترین و هولناک ترین نبرد جنگ جهانی اول تا این زمان مبدّل شد و به رغم تلفات بسیار سنگین طرفین حاصلی برای آلمانی ها نداشت و وردن همچنان در دست فرانسویان ماند. نبرد سوم۱۵ (از اول ژوئیه تا ۱۸ نوامبر ۱۹۱۶) در جبهۀ غربی نیز نبردی بسیار خونین بود که با حملۀ متفقین آغاز گردید و در آن متفقین، به بهای دادن بیش از ۱میلیون کشته و زخمی، تنها ۱۳ کیلومتر پیشروی کردند. تلفات آلمانی ها در این نبرد دست کمی از تلفات متفقین نداشت. از ویژگی های نبرد سوم به میدان آوردن تانک ها برای نخستین بار در جنگ بود. رومانی با دلگرمی از پیشروی روسیه در بوکووینا۱۶، در ۲۷ اوت به اتریش اعلان جنگ داد و به ترانسیلوانی یورش برد. اما نیروهای متحدین، به مقابله با ارتش رومانی برخاستند و آن را متوقف و سپس منهزم و در خاک رومانی پیشروی کردند و بخارست در ۵ دسامبر به دست آلمانی ها افتاد. در جبهۀ بالکان حملات متفقین یونان را از خطر نفوذ دشمن در امان داشت و بلغارها را به تخلیۀ موناستیر۱۷ وادار کرد (۱۹ نوامبر). حملات نیروهای روسیه از قفقاز به آناتولی۱۸ به سقوط ارزروم۱۹ (۱۶ فوریه)، طرابزون (طرابوزان)۲۰ (۱۸ مارس) و ارزنگان (ارزنجان)۲۱ (۲۵ ژوئیه) انجامید. اعراب حجاز به رهبری حسین بن علی، شریف مکه، در ۱۹۱۶ بر ضد ترکان عثمانی شوریدند و مکه و جده را گرفتند و مدینه را به محاصره درآوردند. این شورش به تحریک و کمک تی ای لارنس۲۲ بریتانیایی به سرعت تا دمشق گسترش یافت و در خطوط تدارکاتی ترکان اختلال ایجاد کرد. حملۀ سپاهیان عثمانی به مصر (اوت ۱۹۱۶) نیز به شکست انجامید. نبرد دریایی عمدۀ این سال نبرد ژوتلند۲۳ میان ناوگان های بریتانیا و آلمان بود که به پیروزی قطعی هیچ یک از طرفین نیانجامید، ولی موجب توقف ناوگان آلمان در پایگاه های خود در باقی مدت جنگ شد.
سال ۱۹۱۷. در جبهۀ غربی آلمانی ها به خط دفاعی هیندنبورگ عقب نشستند و متفقین حملۀ گسترده ای را به این خط آغاز کردند. حملۀ فرانسه به نبرد دوم و فاجعه آمیز اِن انجامید (۱۶ آوریل تا ۲۰ مه) که در آن هر دو طرف تلفاتی سنگین دادند و درپی آن شورش هایی در ارتش فرانسه به وقوع پیوست. در فلاندر، بریتانیایی ها در تهاجمی گسترده به مسین۲۴ خطوط دشمن را درهم شکستند. اما تهاجم بعدی، نبرد سوم ایپر (ژوئیه تا نوامبر) دستاوردی اندک برای متفقین داشت. در جبهۀ شرقی با درگیرشدن روسیه در انقلاب و جنگ داخلی و به قدرت رسیدن بلشویک ها در نوامبر ۱۹۱۷ آتش جنگ در جبهۀ شرقی فرو نشست و در دسامبر ۱۹۱۷ مذاکرات صلح میان دولت جدید روسیه و آلمان آغاز شد که به امضای پیمان برست ـ لیتوفسک۲۵ در ۳ مارس ۱۹۱۸ انجامید. در جبهۀ ایتالیا در حالی که نبرد تا اکتبر ۱۹۱۷ روی هم رفته به نفع ایتالیایی ها جریان داشت آلمانی ها و اتریشی ها ایتالیایی ها را در کاپورِتّو۲۶ شکست دادند (۲۴ اکتبر). در یونان پس از کش وقوس های فراوان شاه کنستانتین۲۷ که به متحدین یا دول مرکزی متمایل بود از پادشاهی به نفع پسرش اَلکساندر کناره گرفت و یونان در کنار متفقین وارد جنگ شد. در بین النهرین نیز متفقین کوت العماره را در ۲۴ فوریه و بغداد را در ۱۱ مارس گرفتند. در فلسطین، غزه و بیت المقدس به دست سپاهیان بریتانیایی افتاد. در ۱۹۱۷ همچنین درپی غرق چند کشتی امریکا توسط زیردریایی های آلمان، امریکا رسماً وارد جنگ شد و به آلمان اعلان جنگ داد (۶ آوریل).
سال ۱۹۱۸. در این سال تهاجم بهاری آلمان در ۲۱ مارس با حمله ای گسترده به سپاه پنجم بریتانیا آغاز شد و بریتانیایی ها را به عقب نشینی واداشت. آلمانی ها با ادامۀ حملاتشان به مارن به نزدیکی پاریس رسیدند و فرانسویان همۀ آنچه را که از ۱۹۱۴ به دست آورده بودند از دست دادند. اما بعد از ورود نیروهای امریکایی به خاک اروپا، رفته رفته ورق برگشت و متفقین بر اوضاع چیره شدند و شروع به عقب راندن آلمانی ها در همۀ جبهه ها کردند. درپی پیشروی گستردۀ متفقین، متحدان آلمان به زانو در آمدند و اتریش ـ مجارستان در ۴ نوامبر قرارداد آتش بس یا متارکۀ جنگ جداگانه ای با متفقین به امضا رساند. در بالکان حملۀ متفقین مقاومت بلغارها را درهم شکست و قرارداد آتش بس در ۳۰ سپتامبر به امضا رسید. در خاورمیانه نیروهای ژنرال آلبنی در ۲۱ فوریه اریحا۲۸ را گرفتند. دمشق در ۳۰ سپتامبر سقوط کرد، فرانسویان در ۷ اکتبر بیروت را گرفتند و حلب۲۹ در ۲۰ اکتبر به دست متفقین افتاد. در این ضمن، قوای ژنرال سر ویلیام مارشال۳۰ در امتداد دجله۳۱ پیش رفتند و قوای عثمانی در موصل۳۲ را به تسلیم واداشتند. قرارداد آتش بس در ۳۰ اکتبر به امضا رسید و قسطنطنیه (استانبول) در اول نوامبر به دست متفقین افتاد. در آلمان، با شکست های پی در پی نیروهای آلمانی ناخرسندی عمومی بالا گرفت و به آشوب ها و شورش هایی در سراسر کشور انجامید و دولتی جدید برای مذاکره با متفقین روی کار آمد. در آخر اکتبر مذاکرات متارکۀ جنگ آغاز شد. در ۹ نوامبر قیصر ویلهلم دوم کناره گیری کرد و سرانجام در ۵ صبح ۱۱ نوامبر قرارداد متارکۀ جنگ میان آلمان و متفقین به امضا رسید. طی چند سال بعد، شرایط صلح در مذاکرات و پیمان های جداگانه ای با هر یک از دول مرکزی منعقد و مخاصمات رسماً اعلام شد.
جنگ جهانی اول در ایران. دولت ایران با آغاز جنگ، بی درنگ بی طرفی خود را اعلام کرد. اما دولت های درگیر جنگ این بی طرفی را به هیچ گرفتند و از هرسو به خاک ایران حمله ور شدند. روس و انگلیس در یک طرف و دولت عثمانی، به یاری آلمان، در طرف دیگر بود. آلمان از نظر ایرانیان دولتی استعمارگر نبود و ایرانیان از این که می دیدند آلمان با روس و انگلیس ـ یعنی دو دشمن واقعی آن ها ـ وارد جنگ شده بود شادمان بودند و پیروزی آلمان را به یک معنی پیروزی خود می دانستند. یک سال پس از آغاز جنگ، کشتی های انگلیسی بوشهر را تصرف کردند. سه تن از سران دلیر تنگستان از این واقعه آگاه شدند و تصمیم گرفتند در مقابل نیروی بیگانه بایستند. عشایر قشقایی و کازرونی هم به مقابله با انگلیس ها پرداختند. در این میان یک آلمانی به نام واسْموس هم که عشایر ایران را به خوبی می شناخت به آن ها پیوست. نیروهای تنگستانی و تفنگچی های قشقایی با سپاهیان انگلیس به نبرد پرداختند. در شمال و غرب ایران هم لشکریان روسیه تزاری با نیروهای عثمانی که تا همدان به پیش آمده بودند به جنگ پرداختند. با انقلاب ۱۹۱۷ در روسیه، نیروهای روسی خاک ایران را ترک کردند و با پایان جنگ در ۱۹۱۸ لشکریان عثمانی نیز از ایران خارج شدند، اما نیروهای انگلیسی تا ۱۹۲۱ همچنان در ایران باقی ماندند.

[ویکی فقه] جنگ جهانی اول، نیز معروف به جنگ بزرگ (اوت ۱۹۱۴ ـ نوامبر ۱۹۱۸/ ماه رمضان ۱۳۳۲ ـ صفر ۱۳۳۷)، نخستین جنگ جهانی که سراسر قاره اروپا، روسیه، منطقه خاورمیانه، بخش هایی از افریقا، امریکا و خاور دور را فرا گرفت و ۲۶ کشور، از جمله ایران، در آن درگیر شدند.مقاله حاضر، شامل این بخش هاست:۱) درآمد۲) در جهان اسلام ۳) در ایران
گسترش نفوذ دو قدرت استعمارگر روسیه و انگلستان، ایران را که در افروختن و گسترش جنگ سهمی نداشت به یکی از میدان های کارزار تبدیل کرد و موجودیت و استقلال آن را به خطر انداخت.