معنی رساله تسلسل اسباب و مسببات

رساله در حقیقت و کیفیت سلسله موجودات و تسلسل اسباب و مسببات، منسوب به شیخ‌الرئیس ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا، اثری است که در قرن چهارم هجری به زبان فارسی نگاشته شده و به تبیین نظریه اسلامی خلقت موجودات می‌پردازد. این رساله در قالب نه پرسش و پاسخ، بدون تقسیم‌بندی به باب و فصل، تنظیم گشته است. اهمیت این اثر در آن است که به عنوان یکی از نخستین کتبی که در برابر نظریه قدم عالم ارسطو و پیروانش قد علم کرده و آن را ابطال نموده، نظریه قدم واجب‌الوجود و حدوث عالم را مطرح می‌سازد و از این رو جایگاهی ویژه در تاریخ فلسفه اسلامی دارد.

درباره انتساب این رساله به ابن سینا، تردیدهایی وجود دارد. از یک سو، ادبیات و سبک نگارش آن با سایر دست‌نوشته‌های مسلم ابن سینا به زبان فارسی تفاوت‌هایی دارد. از سوی دیگر، نام این کتاب در هیچ‌یک از فهرست‌های آثار ثبت‌شده ابن سینا ذکر نشده است که این خود بر ابهامات می‌افزاید. با این حال، مطالب و نظریات مطرح شده در این رساله کاملاً با دیدگاه‌ها و تألیفات ابن سینا همخوانی دارد و هیچ‌یک از صاحب‌نظران انتساب آن را به شیخ‌الرئیس انکار نکرده‌اند؛ لذا می‌توان این اثر را از جمله تألیفات او به شمار آورد.

ابن سینا، همانطور که خود در رساله بیان داشته است، این اثر را به درخواست یکی از دوستان نزدیک خود به رشته تحریر درآورده است. این رساله نه تنها به تبیین دیدگاه اسلامی در خصوص سلسله علل و معلولات می‌پردازد، بلکه با نقد نظریات پیشین، دریچه‌ای نو به سوی فهم فلسفه خلقت می‌گشاید و به عنوان اثری پیشگام در رد نظریه قدم عالم، از ارزش والایی برخوردار است.

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] رساله تسلسل اسباب و مسببات (کتاب). «رساله در حقیقت و کیفیت سلسله موجودات و تسلسل اسباب و مسببات» نام رساله ای است که مرحوم شیخ الرئیس ابو علی حسین بن عبدالله بن سینا، در موضوع خلقت موجودات، به زبان فارسی و برای ارائه نظریه اسلام در این زمینه که متفاوت با نظریات دانشمندان یونانی و دیگر اندیشمندان غیر مسلمان است، در قرن چهارم هجری، به رشته تحریر درآورده است.
رساله، فاقد هر گونه باب بندی و فصل بندی است و در قالب نه سؤال و جواب تنظیم شده است. این کتاب، از آن جهت که در بر گیرنده نظریه قدم واجب الوجود و حدوث عالم است و از اولین کتبی است که در مقابل نظریه ارسطو و تابعینش تالیف شده و سخن آنان را در مورد قدم عالم، ابطال نموده است، دارای ویژگی و جایگاه خاصی می باشد. در انتساب این کتاب، به بو علی سینا، جای سخن وجود دارد و آن بدین جهت است که ادبیات کتاب با دست نوشته های مسلم بو علی به زبان فارسی، قدری متفاوت است. اضافه بر آن، در هیچ کدام از مواردی که آثار بو علی به ثبت رسیده، نام این کتاب نیامده است که این نیز شک را در انتساب این کتاب به وی، زیادتر می کند. از طرفی چون مطالب ذکر شده در این کتاب، کاملا هم آهنگ با نظریات و تالیفات بو علی می باشد و حتی یک نفر هم منکر نسبت این کتاب به شیخ الرئیس نشده است، می توان این رساله را از تالیفات ایشان به حساب آورد. ابن سینا، علت تالیف این رساله را پاسخ به درخواست یکی از دوستان راستین خود می داند.
گزارش محتوا
مؤلف، بعد از بیان یک مقدمه کوتاه، شروع می کند به طرح مباحث لازم در زمینه موضوع رساله و برای راحتی فهم، آنها را به صورت سؤال و جواب، بیان می نماید. سؤال اول، در باره موجب وجود واجب الوجود است که مؤلف پاسخ آن را با تقسیم ادراکات انسان (به حسب مدرکات) به سه قسم آغاز می کند و می گوید: مدرکات انسان؛ یعنی همه پدیده هایی که توسط انسان درک می شوند، یا مادی و محسوس اند یا منتزع از ماده و متخیل و موهوم یا مجرد از ماده؛ از آن جا که هیچ یک از این گروه های سه گانه، قابلیت استقلال ندارند، ناچار باید موجودی باشد که وجودش بالذات باشد، نه مانند اینها بالغیر و همان موجود بالذات است که پدید آورنده این موجودات است. سؤال دوم، در باره فرق بین وجود واجبی و وجود ممکنات است که جوابش، بالذات و بی نیاز از غیر بودن وجود واجب و بالغیر و نیازمند بودن ممکنات می باشد. سومین سؤال، در باره موجب ایجاد موجودات است که جوابش عبارت است از ظهور اول حق. از جمله سؤالات مطرح شده، سؤال در باره ماهیت صادر اول است که مؤلف، در جواب می گوید: آن، موجودی است که قابلیت اول شدن در خلقت را داراست و چیزی نمی تواند حائز این مرتبه گردد غیر از عقل کل که عین دانش است، سپس به همین مناسبت توضیحاتی را راجع به قدر و منزلت عقل ارائه می کند. شیخ الرئیس، در ادامه سخنی دارد در مورد اینکه چرا خلقت واجب الوجود به صادر اول خاتمه نیافت و دیگر موجودات را نیز خلق کرد و پاسخ می دهد که عقل اول نیز مانند واجب الوجود ظاهر بالاستقلال نیست، بلکه به واسطه آثار و معلول های خود ظاهر می گردد، فلذا ناگزیر باید آثاری از او پدید می آمد تا او نیز به مرتبه ظهور برسد. اینکه چه موجوداتی از طریق عقل اول به وجود آمده اند، موضوع سؤال دیگری است که مؤلف طرح کرده و بدان پاسخ داده؛ سخن، در باره چیستی و چگونگی اولین عنصری که به وجود آمده، در همین راستا می باشد. در ذیل همین مسئله، توضیحاتی در مورد اجرام فلکی و چگونگی آنها آمده است. این قسمت، مفصل ترین بخش رساله است و حاوی مطالب مهم و قابل توجهی است؛ از جمله، بیان اسامی افلاک نه گانه که عبارتند از: فلک الافلاک، فلک البروج، فلک زحل، فلک مشتری، فلک مریخ، فلک شمس، فلک زهره، فلک عطارد و فلک قمر. بو علی، در ادامه به بیان چگونگی ترکیب عناصر اربعه و به وجود آمدن مراتب جمادات و حیوانات و ارواح پرداخته و توضیحی اجمالی در مورد قوس نزول و قوس صعود ارائه می نماید.
وضعیت کتاب
رساله، همراه با حواشی و مقدمه مشروح و تصحیحات دکتر موسی عمید چاپ شده است. در آخر کتاب، فهرست هایی به این صورت ذکر شده اند:۱. فهرست مطالب متن رساله.۲. فهرست اعلام رجال.۳. فهرست اسامی کتب.۴. فهرست اصطلاحات.