کتاب «خروج و عروج سربداران» نوشته جان ماسون اسميت و ترجمه دکتر یعقوب آژند، پژوهشی تاریخی و تحلیلی درباره قیام سیاسی-دینی سربداران است. هدف اصلی اثر، بررسی کامل روند شکل‌گیری، رشد و سقوط این سلسله محلی در خراسان است و تمرکز بر تحلیل منابع کتبی و سکه‌های ضرب‌شده آن دوران دارد. اثر با دقت نشان می‌دهد که سربداران چگونه مذهب تشیع را به عنوان زیرساخت فکری حکومت خود انتخاب کردند و با تهدیدهای داخلی و خارجی مواجه شدند.
ساختار و شیوه پژوهش کتاب
این اثر شامل یک مدخل، چهار فصل و یک ضمیمه است که به ترتیب به منابع کتبی، منابع مبتنی بر سکه‌ها، تاریخ سربداران و جنبه‌های مختلف دوره آنها می‌پردازد. ضمیمه کتاب شامل تحلیل آماری سکه‌های ضرب‌شده در دوره سربداران و توضیح ویژگی‌های آن‌هاست. استفاده همزمان از منابع کتبی و سکه‌ها روشی نوآورانه در تاریخ‌نگاری سیاسی این دوره محسوب می‌شود و تصویری جامع از قدرت، ایدئولوژی و شکاف‌های داخلی دولت سربداران ارائه می‌دهد.
اهمیت و نتایج پژوهش
پژوهش نشان می‌دهد که دولت سربداران با دوگانگی میان سیاستمداران و سازمان درویشان مواجه بود؛ سیاستمداران برای حفظ موقعیت خود انعطاف‌پذیر بودند، در حالی که دراویش اهداف معنوی و ایدئولوژیک خود را دنبال می‌کردند. تحلیل سکه‌ها به‌ویژه در روشن کردن این شکاف‌ها و نقش آن در تضعیف خراسان و آمادگی مسیر برای صفویان اهمیت دارد. کتاب با ارائه نقشه‌ها، فهرست سکه‌ها و اطلاعات دقیق آماری، مرجعی کامل برای مطالعه تاریخ سیاسی و اقتصادی سربداران محسوب می‌شود.
