حسن نظامی

غرابت نگار، مزارات اولیای دهلی و واقعات دارالحکومهٔ دهلی ذکری از قبر بیدل نرفته‌است. قابل توجه‌است که کتاب آخرالذکر در این موضوع به‌صورت جامع بحث می‌کند و حتی از خرابه‌های دهلی نیز نام می‌برد. آثار الصنادید نیز در این زمینه بسیار مهم است. میرزا اسدالله‌خان غالب (۱۷۹۷–۱۸۶۹ میلادی) که از پیروان ارادتمند بیدل بود تقریظی بر کتاب مذکور نوشته. اگر اثری از قبر بیدل در سال ۱۸۴۷ میلادی وجود می‌داشت، غالب حتماً از (سر سیداحمد‌خان) درخواست می‌نمود تا از آن در کتاب خویش یاد کند. بنابراین واضح است که در آن وقت قطعاً اثری از قبر بیدل به‌جا نمانده بود. نظر به این‌همه دلایل عقیدهٔ من این است که مولانا حسن نظامی به کشف محل اصلی قبر بیدل موفق نشده بود. قبری که با وجود شکل غیرمشخص خود از طرف مولانا حسن نظامی در سال ۱۹۴۱ میلادی (مطابق ۱۳۵۹ هجری) تشخیص شده نتوانست. در سال ۱۸۴۷ میلادی یعنی یک قرن پیش‌تر به صورت بهتری قابل تشخیص بود. اما می‌دانیم که غالب و سر سیداحمد حتی یک کلمه نیز راجع به بیدل در آثار الصنادید اظهار نکرده‌اند. بنابرین برای تعیین قبر بیدل تحقیق علمی در خود همان جای لازم است.

«در این اواخر یعنی در سال ۱۳۵۹ قمری در نزدیکی قلعهٔ شیرشاه سوری مشهور به پرانه‌قلعه مقابل آرامگاه ملک نورالدین یار پران کنار جادهٔ مترا، خواجه حسن نظامی دهلوی بنا بر علتی در خرابه‌ای مرتفع و تپه‌زاری، قبری به‌نام بیدل شهرت داد و از نظام حیدرآباد درخواست نموده تا به امداد وی مقبره را آباد نماید. نظام حیدرآباد دکن دو هزار روپیه هندی فرستاد و صفحه و صورت قبر از پارچهٔ رخام و خشت و سیمان آباد گردید و کتیبه‌ای هم به زبان اردو خواجه حسن نظامی بر آن نوشت و به‌نام میرزا بیدل اشتهار یافت. نظامی در این‌باره به‌کلی اشتباه نموده‌است و غرضی داشته‌است. قبر مذکور به هیچ وجه من‌الوجوه از آن بیدل نیست. به‌طوری‌که شاگردان و معاصران بیدل می‌نویسند، خانه و قبر بیدل در جوار دروازهٔ دهلی محلهٔ کهکریان کنار دریای جمنا واقع بوده که از قبر ملک نورالدین یار پران زیاده از دو میل فاصله دارد. به‌علاوه قبر ملک یار پران و مقابلش قبر ابوبکر طوسی از زمان علاءالدین بلخی موجود و مشهور بوده‌است و هیچ‌یک از معاصران و شاگردان حضرت میرزا - قبر بیدل را نزدیک به این دو قبر و قلعهٔ شیرشاه سوری اشارت نکرده‌است. همچنین در کتاب مزارات اولیای دهلی و آثار الصنادید و چراغ دهلی و واقعات حکومت دهلی و مسافر دهلی و غرابت نکر و غیره از مقبرهٔ بیدل در صد سال هیچ جا ذکری نرفته‌است. شاعر نامور هند میرزا اسدالله غالب در زمان حیات خود بسیار جستجو و تفحص نموده تا اثری از قبر بیدل در دهلی بیابد. در یک مکتوب خود این مطلب را نوشته و عدم موفقیت خود را اظهار می‌نماید. خلاصه تا زمان مؤلف عقد ثریا یعنی ۱۱۹۹ هجری قمری که ۲۳ سال بعد از مرگ میرزا بیدل آرامگاهش معلوم بوده‌است و بعد از آن به‌کلی نامعلوم، و کسی از آن سراغی نداده‌است».