معنی حضور قلب در عبادت

یکی از اساسی‌ترین آداب باطنی در مسیر عبودیت، که بسیاری از اعمال نیک، مقدمه‌ای برای تحقق آن به‌شمار می‌روند و عبادت بدون آن، فاقد روح و حقیقت است، حضور قلب نام دارد. این مقام، کلید گشایندهٔ کمالات و دروازهٔ ورود به سعادت‌های ابدی است. در متون روایی و احادیث معصومین‌علیهم‌السلام، کمتر موضوعی به‌اندازهٔ حضور قلب مورد تأکید قرار گرفته و به هیچ اصلی این‌گونه اهمیت داده نشده است. عبادات، مناسک و اذکار، تنها زمانی به ثمرۀ کامل می‌رسند که در عمق قلب نفوذ کنند و با جان و ذات انسان درآمیزند تا دل، صورت بندگی به خود گیرد و از خودرأیی و سرکشی رهایی یابد.

از رازها و برکات عبادت، تقویت ارادۀ ملکوتی نفس و سیطره‌یافتن آن بر قوای طبیعت است؛ به‌گونه‌ای که نیروهای درونی و بیرونی، در تحت فرمان و سلطنت نفس قرار گیرند و ارادۀ انسان، همان‌گونه که فرشتگان الهی بی‌درنگ فرمان حق را اجرا می‌کنند، بر پیکر وجودش حکم‌رانی کند. اگر در هنگام عبادت، قلب حاضر نباشد، عبادت، حقیقت خود را نمی‌یابد و به بازیچه‌ای بی‌روح می‌ماند. چنین عبادتی نه تنها تأثیری در جان نمی‌گذارد، بلکه از عالم صورت به ملکوت معنا صعود نمی‌کند و درنتیجه، قوای نفس تسلیم ارادۀ انسان نمی‌شوند و سلطنت نفس بر بدن محقق نمی‌گردد.

به همین دلیل است که پس از سال‌ها عبادت، ممکن است اثر مثبتی در جان و رفتارمان نبینیم؛ بلکه بر تاریکی دل و افزونی گناهانمان افزوده شود و هر لحظه، میل به پیروی از هوس‌های نفسانی و وسوسه‌های شیطانی در ما فزونی یابد. این امر، تنها از آن روست که عبادات ما، بی‌روح و عاری از شرایط باطنی و آداب قلبی انجام می‌شود. در حالی که به تصریح آیۀ کریمۀ قرآن، نماز باید انسان را از فحشا و منکر بازدارد و این بازداری، تنها زمانی محقق می‌شود که در دل، چراغی از معرفت روشن گردد و نوری در باطن تابان شود تا انسان را به سوی عالم غیب رهنمون سازد و انگیزه‌ای الهی در او پدید آورد که وی را از نافرمانی و عصیان بازدارد.

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] یکی از مهمترین آداب قلبی که شاید بسیاری از آداب، مقدّمه آن باشد و عبادت بدون آن روح ندارد و کلید قفل کمالات و دروازه سعادت ها است و در احادیث شریفه کمتر چیزی این قدر یاد شده و به کمتر ادبی این قدر اهمّیّت داده شده، "حضور قلب" است.
عبادات و مناسک و اذکار در وقتی نتیجه کامل دارد که در قلب قرار گیرد و باطنِ ذات انسان با آن مخلوط شود و دل انسان صورت عبودیّت به خود گیرد و از خودسری و سرکشی بیرون آید.
و از اسرار و فوائد عبادات یکی آن است که اراده نفس قوی شود و نفس بر طبیعت چیره شود و قوای طبیعت تحت قدرت و سلطنت نفس گردد و اراده نفس ملکوتی در مُلک بدن نفوذ کند، بطوری که قوا چون ملائکة اللّه نسبت به حق تعالی شوند که «لحظه ای عصیان آن نکنند، و عمل کنند به آنچه فرمان برای آنها صادر می شود.»

و اگر قلب در وقت عبادت نباشد، عبادت او حقیقت پیدا نکند و شبیه بازی است. و البته چنین عبادتی را در نفس به هیچ وجه تأثیری نیست و عبادت از صورت و ظاهر به باطن و ملکوت بالا نمی رود - چنانچه به این معنی در اخبار اشاره شده - و قوای نفس با چنین عبادتی تسلیم نفس نشوند و سلطنت نفس بر آنها بروز نکند و همینطور قوای ظاهره و باطنه تسلیم اراده اللّه نگردد و مملکت در تحت کبریای حق سر تسلیم فرود نمی آورد، چنانچه پر واضح است. و از این جهت است که می‏بینید در ما پس از چهل - پنجاه سال عبادت اثری حاصل نشده، بلکه روز به روز بر ظلمت قلب و گناهان افزوده می‏شود و آن به آن اشتیاق ما به طبیعت و اطاعت ما از هواهای نفسانیّه و وساوس شیطانیّه افزون گردد. این‏ها نیست جز آن که عبادات ما بی مغز و شرایط باطنه و آداب قلبیّه آن به عمل نمی‏آید، و الا به نصّ آیه مبارکه کتاب الهی: «نماز نهی از فحشاء و منکرمی‏نماید.»و البته این نهی، ظاهری نیست، لا بدّ باید در دل چراغی روشن شود و در باطن نوری فروزان شود که انسان را هدایت به عالم غیب کند و انگیزه ای الهی پیدا شود که انسان را از عصیان و نافرمانی باز دارد.
الان وقت آن است که بعضی از روایات ائمه علیهم السلام در مورد حضور قلب را ذکر کنیم:
از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله روایت است که «عبادت کن خدای تعالی را چنانچه گویا او را می‏بینی، و اگر تو او را نمی‏بینی او تو را می‏بیند.»«» از این حدیث شریف استفاده دو مرتبه از مراتب حضور قلب می‏شود:
یکی، آنکه سالک چنان به خداوند و عظمت او تفکر کند که همه روزنه های قلبش از دیگر موجودات بسته شده و چشم بصیرت به جمال پاک ذی الجلال گشوده گردیده و جز او چیزی مشاهده نکند.خلاصه، مشغول کاری که دارد انجام می دهد باشد و توجه به جایی نداشته باشد.
و در مرتبه بعد، که پایین تر از این مقام است، آن است که خود را حاضر در محضر خداوند ببیند و ادب آن را رعایت کند.
جناب رسول اکرم فرماید: «اگر می‏توانی از اهل مقام اوّل باشی عبادت خدا را آن طور بجا آور، و الا از این معنا غافل مباش که تو در محضر خداوندی.» و البته محضر حق را ادبی است که غفلت از آن از مقام عبودیت دور است. و اشاره به این فرموده است. در حدیثی که جناب أبو حمزه ثمالی رضی اللّه عنه نقل می‏کند، می‏گوید: «دیدم حضرت علی بن الحسین سلام اللّه علیهما را که نماز می‏خواند. عبای آن حضرت از دوشش افتاد. آن را درست نکردند تا آن که از نماز فارغ شد. سؤال کردم از سببش، فرمود: وای بر تو، آیا می‏دانی در خدمت کی بودم؟» و نیز از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که «دو نفر از امّت من به نماز می‏ایستند در صورتی که رکوع و سجودشان یکی است و حال آن که تفاوت نماز خواندنشان مثل زمین و آسمان است.»
و فرمودند: «آیا نمی‏ترسد کسی که صورت خود را در نماز بر می‏گرداند صورت او چون صورت الاغ شود».
و فرمودند: «کسی که دو رکعت نماز بجا آورد و در آن به چیزی از دنیا متوجّه نشود، خدای تعالی گناهان او را می‏آمرزد.».
و فرمودند: «بعضی از نمازها قبول می‏شود ولی گاهی نصفش یا یک سوم یا یک چهارم یا یک پنجم - تا یک دهم!. و بعضی از نمازها مثل لباسی کهنه پیچیده می‏شود و به روی صاحبش زده می‏شود. و از نماز تو مال تو نیست مگر آن که در آن توجه و حضور قلب داشته ای».
و حضرت باقر علیه السلام فرمودند: «رسول خدا فرمود: وقتی بنده مؤمن به نماز بایستد خدای تعالی نظر به سوی او کند - یا فرمودند خدای تعالی اقبال به او کند – تا وقتی که خودش توجهش را از دست می دهد. و رحمت از بالای سرش سایه بر او افکند و ملائکه فرو گیرند اطراف و جوانب او را تا افق آسمان و خدای تعالی ملکی را موکّل او کند که بایستد بالای سر او و بگوید: ای نمازگزار، اگر بدانی چه کسی به تو توجه دارد و با چه کسی مناجات می‏کنی، توجّه به جایی نمی‏کردی و از موضعت جدا نمی‏شدی هرگز.»
و از حضرت صادق علیه السلام منقول است که «جمع نمی‏شود اشتیاق و ترس در دلی، مگر آن که بهشت بر او واجب شود. پس وقتی نماز می‏خوانی، حضور قلب داشته باش به خدای عزّ و جلّ، زیرا که نیست بنده مؤمنی که اقبال کند به قلبش به خدای تعالی در نماز و دعا مگر آن که قلوب مؤمنین را خدای تعالی به او متمایل می کند و با دوستی آنها او را تأیید کند او را به بهشت برد.»
و از حضرت باقر و صادق علیهما السلام روایتی است که فرمودند:
«نیست از برای تو از نمازت مگر آنچه را حضور قلب داشته ای در آن، پس، اگر به غلط بجا آورد تمام آن را یا غفلت از آداب آن کند، پیچیده می شود آن و به روی صاحبش زده شود.»
و از حضرت باقر العلوم علیه السلام روایت شده که «همانا بالا می‏رود از نماز بنده از برای او نصف یا ثلث یا ربع یا خمسش، پس، بالا نمی‏رود برای او مگر آنچه را اقبال به قلب نموده است بر آن. و ما مأمور شدیم به نافله تا نقص نماز های واجب کامل شود».
و از جناب صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: «وقتی احرام بستی در نماز، به نماز توجه کن، زیرا وقتی توجه می کنی به خداوند به تو توجه می کند و اگر از آن رو بگردانی خداوند از تو رو برمی گرداند. پس گاهی فقط یک سوم یا یک چهارم یا یک ششم از نماز بالا می‏رود، به همان اندازه که نمازگزار به نمازش توجه کرده و خداوند به غافل چیزی عطا نمی‏فرماید.»
و از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله روایت است که به ابی ذر فرمودند:
« دو رکعت متوسّط با فکر بهتر است از ایستادن یک شب در صورتی که قلب غافل باشد.»