داغستان

داغِسْتان
جمهوری خودمختار در جنوب شرقی فدراسیون روسیه، در ساحل دریای خزر و شمال قفقاز. از شمال به جمهوری خودمختار کلموک، از جنوب به جمهوری آذربایجان، از شرق به دریای خزر؛ و از غرب به آذربایجان؛ گرجستان؛ چچن؛ و استاوروپول محدود است. مساحت آن در حدود ۵۰,۳۰۰ کیلومتر مربع و جمعیت آن بالغ بر ۲,۵۷۶,۵۳۱ نفر است (۱۹۹۶). بیش از ۱,۸۰۰ رودخانه دارد که بزرگ ترین آن ها عبارت اند از سولاک، سامور، و ترک. داغستان سرزمین اقوام مختلف است و دَه ها قوم کوچک و بزرگ در آن سکونت دارند؛ برخی از این اقوام عبارت اند از آوار، دارگین، لزگی، لک، طبرسران، روتول، آگول، زاخور، تات، تاتار، کومیک، نوغای، چچن، قیتاق، یهودی کوهستانی، کرد، اوکراینی، آذربایجانی، آس، و ایرانی. پایتخت آن بندر مخاچ قلعه است و به نام مخاچ داخادایف، قهرمان داغستانی، نام گذاری شده است. شهر معروف دربند در جنوب داغستان واقع است. اکثر جمعیت داغستان مسلمان شافعی اند و به جز این گروه های کوچکی از شیعیان، یهودیان، و مسیحیان در میان آنان وجود دارد. داغستان متناسب با تنوع قومی خود از تنوع گستردۀ زبانی برخوردار است و هر یک از اقوام آن به زبان مخصوص خود تکلم می کنند و از این جهت دَه ها زبان در داغستان رایج است. آن گونه که از نام این جمهوری برمی آید، بخش اعظم این سرزمین را کوهستان تشکیل می دهد. جنگل های کوچک و اراضی زراعتی اندکی دارد و مردم کوه نشین به دامداری اشتغال دارند. پرورش گوسفند از مشاغل عمدۀ کوه نشینان داغستان است. در این جمهوری معادن غنی نفت و گاز و زغال سنگ وجود دارد و صنایع عمدۀ آن را ماشین سازی، تولید مواد غذایی، و صنایع دستی نظیر قالی بافی و نقره کاری، و همچنین صنایع مربوط به نفت و گاز و زغال سنگ تشکیل می دهد. داغستان از دوران باستانی مسکونی بوده است و اقوام مهاجم برای ورود به قلمرو دولت های ایران و روم از معابر این سرزمین می گذشتند. گذرگاه دربند مرز ایران و نواحی شمالی بود. اعراب مسلمان از ۲۲ق/۶۴۳م متوجه این سرزمین شدند و در زمان خلافت هشام بن عبدالملک (۱۰۵ـ۱۲۵ق) دربند را به پایگاهی برای خود تبدیل کردند. توسعۀ اسلام در داغستان تا قرن ۱۰ق/۱۶م ادامه یافت. هاشمیان دربند (۲۵۵ـ۴۶۸ق) و اعقاب آن ها، صدها سال بر قسمتی از داغستان حکومت کردند. مغولان برای عزیمت به خاک روسیه از داغستان گذشتند و خرابی های بسیار از خود برجا گذاشتند. تیمور نیز برای جنگ با توقتمیش خان، همان گونه از داغستان عبور کرد که مغولان رفته بودند. این سرزمین از قرن ۹ تا ۱۰ق میان چند سلسلۀ حکومتگر محلی تقسیم شده بود که بزرگ ترین آن ها شمخالان تارخو، اوسمیان قیتاق، و معصومان طبرسران بودند. چندی بعد طبرسران به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شد و قادیان بر قسمت شمالی حکومت یافتند و نوصال ها نیز بر آوارستان حاکم بودند. حکومت قبه و دربند در قرون ۱۲ـ۱۳ق از بزرگ ترین و مهم ترین حکومت های محلی داغستان بود. بخشی از داغستان در دوران صوفیه تابع دولت ایران بود. روس ها در دوران افغان ها بر داغستان مسلط و پس از سقوط آن دولت ناگزیر از متصرفات خود خارج شدند. نادرشاه برای تسلط بر داغستان جنگ های سنگینی به راه انداخت و روس ها در نیمۀ اول قرن ۱۳ق/۱۹م، پس از دورۀ اول جنگ های ایران و روس و انعقاد قرارداد گلستان (۱۲۲۸ق) داغستان را اشغال کردند. داغستانیان قریب به ۵۰ سال از پذیرش اقتدار دولت روسیه خودداری کردند و با قیام های سنگین و طولانی مانع از استقرار دولت روسیه در داغستان شدند. معروف ترین این قیام ها به رهبری شیخ شامل، امام نقشبندیۀ داغستان تا ۱۲۷۶ق/۱۸۵۹م، بیش از ۲۵ سال طول کشید. پس از شکست شامل تمام داغستان به تصرّف روس ها درآمد. این سرزمین در جنگ داخلی شوروی یکی از کانون های اصلی جنگ بود و از این رهگذر آسیب های فراوان دید. در ۱۹۲۰، ژنرال دنیکن از ارتش سرخ شکست خورد و داغستان در اختیار دولت شوروی قرار گرفت و در ۱۹۲۱ جمهوری خودمختار شوروی سوسیالیستی داغستان تشکیل شد.