کعبه، بنایی مکعبی شکل در مسجدالحرام واقع در شهر مکه، مهم‌ترین مکان عبادت و قبله مسلمانان به شمار می‌آید. مسلمانان در هنگام نماز به سوی این بنا می‌ایستند و طواف دور آن یکی از ارکان اصلی فریضه حج است. بر اساس آیات قرآن و روایات اسلامی، حضرت ابراهیم (ع) و فرزندش اسماعیل به فرمان خدا آن را بنا کردند، هرچند در برخی نقل‌ها تاریخ ساخت آن به زمان حضرت آدم (ع) و حتی پیش از آن نسبت داده شده است. از رویدادهای مهم مرتبط با اسلام که در کعبه رخ داده‌اند، می‌توان به تدبیر حضرت محمد (ص) در نصب حجرالاسود و تولد امام علی (ع) اشاره کرد. کعبه که به نام‌های بیت الله الحرام و بیت العتیق نیز شناخته می‌شود، نخستین خانه‌ای است که خداوند برای عبادت بندگانش بر روی زمین بنا کرده است. در قرآن کریم آمده است: انّ اوّل بیت وُضِع للناس للذی ببکّة مبارکاً و هدی للعالمین. همچنین، کعبه به عنوان مایه حیات مادی و معنوی مردم معرفی شده است: جعل الله الکعبةَ البیتَ الحرام قیاماً للناس. در مورد نام‌گذاری آن، گفته شده که این واژه به معنای مرتفع است، به دلیل بلندی و عظمت آن.
کعبه
لغت نامه دهخدا
کعبة. [ ک ُ ب َ ] ( ع اِمص ) دوشیزگی دختر. ( منتهی الارب ) ( ناظم الاطباء ) ( از اقرب الموارد ).
کعبة. [ ک َ ب َ ] ( اِخ ) اسم بیت اﷲ. در اصل به معنی مرتفع است چون بنای کعبه از زمین مرتفع و بلند است لهذا کعبه نام کردند یا مرتفع است از روی مراتب. ( غیاث ). قبله. ( نصاب ). بنیة. ذات الورع. حمساء. خانه خدای. بیت اﷲ. بیت الحرام. بیت عتیق. بیت العتیق. ( یادداشت مؤلف ). ناصرخسرو در سفرنامه وصف دقیقی از مکه و مسجد الحرام و کعبه و آداب حج دارد و مشاهدات خود را در سال 442 هَ.ق. هرچه گویاتر بیان کرده است. وی پس از شرح شهر مکه و وصف مسجد حرام درباره کعبه نویسد: خانه کعبه میان ساحت مسجد است مربع طولانی که طولش از شمال به جنوب است و عرضش از مشرق به مغرب و طولش سی ارش است و عرضش شانزده و در خانه سوی مشرق است و چون در خانه روند رکن عراقی بر دست راست باشد و رکن حجرالاسود بر دست چپ و رکن مغربی جنوبی را رکن یمانی گویند و رکن شمالی مغربی را رکن شامی گویند و حجرالاسود در گوشه دیوار به سنگی بزرگ اندر ترکیب کرده اند ودر آنجا نشانده چنانکه چون مردی تمام قامت بایستد باسینه او مقابل باشد و حجرالاسود به درازی بدستی و چهار انگشت باشد و به عرض هشت انگشت باشد و شکلش مدوراست و از حجر الاسود تا در خانه چهار ارش است و آنجارا که میان حجر الاسود و در خانه است ملتزم گویند و در خانه از زمین به چهار ارش برتر است. چنانکه مردی تمام قامت بر زمین ایستاده برعتبه رسد و نردبان ساخته اند از چوب چنانکه بوقت حاجت در پیش در نهند تامردم برآن بر روند و در خانه روند و آن چنان است که بفراخی ده مرد بر پهلوی هم بدانجا بر توانند رفت و فرود آیند و زمین خانه بلند است بدین مقدار که گفته شد.
صفت در کعبه: دری است از چوب ساج به دو مصراع وبالای در شش ارش و نیم است و پهنای هر مصراعی یک گزوسه چهار یک چنانکه هر دو مصراع سه گزو نیم باشد و روی در فراز هم نبشته است و بر آن نقره کاری دایره ها وکتابتها نقاشی منبت کرده اند و کتابتهای بزر کرده و سیم سوخته دررانده و این آیت را تا آخر برآنجا نوشته «ان اول بیت وضع للناس للذی ببکة» الاَّیة. و دو حلقه نقره گین بزرگ که از غزنین فرستاده اند بر دو مصراع در زده چنانکه دست هرکس که خواهد بدان نرسد و دو حلقه دیگر نقره گین خردتر از آن هم بر دو مصراع در زده چنانکه دست هرکس خواهد بدان رسد و قفل بزرگ از نقره بر این دو حلقه زیرین بگذرانیده که بستن در بدان باشد و تا آن قفل برنگیرنددر گشوده نشود.
فرهنگ معین
فرهنگ عمید
۲. آنچه شکل مکعب داشته باشد.
۳. [قدیمی] خانۀ چهارگوش، غرفه.
فرهنگ فارسی
خانه چهارگوش، غرفهخانه مکه که زیارتگاه مسلمانانست، بیت الله
( اسم ) ۱ - جای چهار گوش مکعب. ۲ - ( اسم ) ۳ - قطعه ای استخوانی مکعب که بر آن شمار. اعداد از یک تا شش نوشته یا کنده شده و در بازی نرد بکار رود و آنرا با دست گیرند یا در میان طاس نهند و بر تخته نرد افکنند و مطابق عددی که آن نشان دهد بازی کنند تثنی. آن: کعبتین. یا کعب. جان. مقصد جان منظور روح. یا کعب. جهانگرد. آفتاب جهانتاب. یا کعب. دل. یا کعب. رهرو. آفتاب جهانتاب. یا کعب. محرم نشان. آفتاب جهانتاب.
دوشیزگی دختر
فرهنگ اسم ها
معنی: مکان چهارگوش، مرتفع، جای چهارگوش، مکعب، ( اعلام ) ( = بیت الله الحرام ): بنایی به شکل مکعب مستطیل در ابعاد حدود ×× متر در شهر مکه، در کشور عربستان سعودی، قبله گاه مسلمانان جهان و مقدسترین مکان مذهبی در اسلام
دانشنامه آزاد فارسی
کَعبه
(یا: بیت الحرام) مقدس ترین و مهم ترین عبادتگاه مسلمانان که در شهر مکه است. از سال دوم هجرت قبلۀ مسلمانان شد (بقره، ۱۴۴) در قرآن به همین نام (مائده، ۹۵ـ۹۷) و به نام های «البیت» (بقره، ۱۲۵؛ ابراهیم، ۳۷؛ قریش، ۳)، «بیت الحرام» (مائده، ۹۷) و «بیت العتیق» (حج، ۲۹؛ ۳۳) آمده است. بر هر مسلمانی واجب است به شرط استطاعت، یک بار در عمر به زیارت آن برود (← حج) (آل عمران، ۹۷). کعبه بنایی است مکعب شکل که از سنگ ساخته شده است. ارتفاع آن ۱۵ متر، طول ضلعی که ناودان بر آن است و ضلع مقابل آن ۱۰/۱۰ متر و طول ضلعی که در بر آن است و ضلع مقابل آن ۱۲ متر است. دور کعبه روی زمین پایه ای هست که «شاذُروان» نام دارد و از سنگ مرمر و به ارتفاع ۲۵ سانتی متر است. هریک از چهارگوشۀ کعبه، که تقریباً در امتداد چهار جهت اصلی است، رکن نام دارد. گوشۀ شمالی رکن عراقی، گوشۀ غربی رکن شامی، گوشۀ جنوبی رکن یمانی، گوشۀ شرقی، که حجرالاسود در آن است، رکن اسود نام دارد. روبه روی دیوار شمال غربی کعبه دیواری به شکل نیم دایره به ارتفاع یک متر و طول۱.۵ متر وجود دارد که «حطیم» نامیده می شود. فاصلۀ میان حطیم تا کعبه حجر اسماعیل نام دارد و آن را ملحق به کعبه می دانند. قبه ای کوچک نیز روبه روی دیوار شمال غربی کعبه است که مقام ابراهیم نام دارد (← مقام_ابراهیم) درِ کعبه در دیوار شمال شرقی است و حدود دو متر از زمین فاصله دارد و با طلای ناب مرصع شده است. در دیوار شمال غربی ناودانی هست که میزاب الکعبه نام دارد و به حجر اسماعیل می ریزد. طول آن چهار ذراع و عرض آن به اندازۀ هشت انگشت است. در رکن شرقی، حجرالاسود با فاصله۱.۵ متر از زمین قرار دارد. (← حجرالاسود). حجرالاسود در پوششی از نقره بر دیوار کعبه نصب شده است. درون کعبه سه ستون ضخیم چوبی قرار دارد. کفِ آن از سنگ مرمر است و بر سقف آن چراغ های فراوان از قدیم آویخته است. از روزگار قدیم بر کعبه پارچه ای می آویخته اند که آن را کِسوه می نامند. بعد از آن که فاطمیان مصر را فتح کردند، المعزالدین الله دستور داد که هر سال پارچه ای از ابریشم سیاه برای کعبه در مصر دوخته شود که طی مراسم خاصی به مکه منتقل می شد. طول این پارچه ۱۵ متر و عرض آن ۵ متر بود. در ۱۳۴۶ق کارگاهی برای تهیۀ این پارچه در مکه ایجاد شد. همین کارگاه در ۱۳۹۷ق مجهزتر شد. پارچه ای که بر کعبه آویخته می شود از ابریشم خالص، به رنگ سیاه است و با سیم های نقره ایِ طلاکاری شده روی آن، آیه های قرآن به صورت برجسته نقش بسته است. ارتفاع این پارچه ۱۴ متر و طول آن ۴۷ متر است و از شانزده قطعه تشکیل شده است. پوشش درِ کعبه «برقع» نام دارد، ارتفاع آن۷.۵ متر و عرض آن ۴ متر است. هزینۀ تهیۀ هر «کسوه» حدود ۱۷میلیون دینار سعودی است. هر سال در هشتم ذیحجه، پس از شست وشوی خانۀ کعبه، در مراسمی که مسئولان بلندپایه در آن شرکت می کنند، کسوۀ جدید آویخته و کسوۀ پیشین به صورت قطعه قطعه به مسئولان هدیه می شود. از لحاظ تاریخی، تاریخ بنای کعبه مشخص نیست. در قرآن آمده که این خانه نخستین عبادتگاه انسان ها بوده است (آل عمران، ۹۶). طبق روایاتی آدم و حوا به زیارت این خانه می آمده اند. در روایات فراوانی گفته شده که در روز ۲۵ ذیقعده زمین از زیر خانۀ کعبه روی آب ها گسترانیده شد و این روز را روز «دحوالارض» نامیده اند. بعد از طوفان نوح این خانه ویران شده بود که ابراهیم و اسماعیل آن را بازسازی کردند (بقره، ۱۲۷) قریش پس از تسلط بر مکه تولیت کعبه را نیز برعهده گرفتند و به تدریج کعبه محل عبادت بت ها شد و هر قبیله در آن بتی داشت. براساس قرآن و روایات اسلامی، ابرهه حاکم یمن، به قصد ویران کردن کعبه به مکه حمله برد اما در میان راه عذاب الهی رسید و او ناکام ماند (← فیل،_سوره). در ۶۴ق، یزید بن معاویه برای سرکوب قیام عبدالله بن زبیر لشکری را به فرماندهی حصین بن نمیر به مکه فرستاد. عبدالله بن زبیر به بیت الحرام پناه برد و لشکریان حصین بن نمیر با منجنیق آن جا را هدف قرار دادند و دیوارهای کعبه آسیب دید. اما چون خبر مرگ یزید رسید سپاه شام دست از محاصره برداشتند. پس از آن عبدالله بن زبیر تصمیم به بازسازی کعبه گرفت. این بازسازی از جمادی الثانی سال ۶۴ق آغاز و در رجب همان سال پایان یافت. در ۷۴ق نیز حَجّاج بن یوسف ثقفی بازسازی هایی در کعبه انجام داد. حالت کنونی کعبه تقریباً همان است که حَجّاج ساخت.
