ازبکستان

اُزْبَکِستان
موقعیت. جمهوری ازبکستان در آسیای میانه، جنوب و جنوب شرقی دریاچۀ آرال و میان کشورهای قزاقستان در غرب و شمال، قرقیزستان و تاجیکستان در شرق، و افغانستان و ترکمنستان در جنوب جا دارد. مساحت این کشور ۴۴۷,۴۰۰ کیلومتر مربع و شهر تاشکند پایتخت آن است.سیمای طبیعی. کشور جمهوری ازبکستان در صحرای مرکزی آسیا و در مسیر جادۀ ابریشم واقع شده است. بخش عمدۀ این کشور را صحرای قزل قوم یا دشت ماوراءالنهر تشکیل داده و نواحی جنوب شرقی را، که هم مرز با کشورهای قرقیزستان و تاجیکستان است، رشته کوه های بلندی که بخشی از کوه های آلای و تین شان محسوب می شوند و ارتفاع آن ها به ۴,۶۴۵ متر (کوه حصار در مرز تاجیکستان) می رسد فراگرفته است. صحرای تاریخی توران در شرق دریاچۀ آرال واقع است و از جنوب به صحرای قزل قوم منتهی می شود و بیابان خشک و برهوت اوست اورت، در شمال غربی کشور، تا دلتای رود آمودریا (جیحون) گسترده است. دو رودخانۀ بزرگ آسیای مرکزی، اندیجان (جیحون) و سیردریا (سیحون)، و نیز رودخانۀ زرافشان، که حوضۀ اصلی دریاچۀ آرال را تشکیل می دهند، این کشور را مشروب می کنند. مهار آب رودخانه های مزبور و استفادۀ بیش از اندازه از آب آن ها به خشک شدن و کوچک شدن دریاچۀ آرال، که روزگاری چهارمین دریاچۀ بزرگ جهان محسوب می شد، انجامیده است، آن چنان که سطح آب دریاچۀ مذکور حدود ۱۵ متر پایین رفته و مساحت آن به یک سوم وسعت پیشین کاهش یافته است. درۀ فرغانه، که بسیار حاصل خیز است، همراه با شبکه های وسیع آبیاری که بر باروری آن افزوده است، همچون زائده ای در کوهستان شرقی و به درون کشور قرقیزستان پیش رفته و شهرهای تاریخی و آباد نَمَنگان، اندیجان، و فرغانه در انتهای شرقی آن جا دارند. بلندترین نقطۀ ازبکستان، کوه حصار، با ارتفاع ۴,۶۴۵ متر است که در کوهستان های غربی و در مرز کشور تاجیکستان قرار دارد و پست ترین نقطۀ آن گودال مین بولاق واقع در صحرای قزل قوم، است که ارتفاع آن به دوازده متر زیر صفر می رسد. ازبکستان به دوازده استان و یک ایالت خودگردان داخلی قراقالپاقستان تقسیم می شود و تاشکند، اَندیجان، فِرغانِه، نَمَنگان، بُخارا، اورگنج، نوکوس، سمرقند، تِرمِذ، و خیوِه مهم ترین شهرهای آن به شمار می روند. اقلیم ازبکستان نیمه خشک با تابستان های گرم و تا اندازه ای داغ است، ولی کمبود رطوبت به تحمل پذیری آن کمک می کند. زمستان های این سرزمین سرد و خشک و آفتابی است و بهار و پاییز موسم بارندگی آن است. میانگین دمای تاشکند در دی ماه منهای یک درجۀ سانتی گراد و در تیرماه ۲۵ درجۀ سانتی گراد است و میانگین بارندگی سالانۀ آن به ۳۷۵ میلی متر می رسد. حدود ۲۲ درصد از اراضی این کشور پوشیده از جنگل طبیعی و مصنوعی است و جنگل کاری و توسعۀ فضای سبز ازجمله برنامه های در دست اجرای دولت ازبکستان است.
اقتصاد. شبکه های وسیع آبیاری، کشور ازبکستان را در ردیف یکی از بزرگ ترین نواحی پنبه خیز جهان جای داده است. خشک سالی های اخیر و کم شدن آب رودخانه های آمودریا و سیردریا و کوچک شدن دریاچۀ آرال تا حدی از میزان تولید پنبه کاسته و صنعت ماهی گیری را نیز در شرایط نامساعدی قرار داده است. برنج و میوه در آبادی های پراکندۀ نواحی غربی به دست می آید و تولید غلات، خاصِ همین نواحی است. ذخایر مهم اورانیوم و طلا و دیگر کانی های فلزی و زغال سنگ و نفت و گاز طبیعی از عمده ترین منابع زیرزمینی ازبکستان است. ذخایر زیرزمینی نفت این کشور ناچیز است و دو سوم از درآمد فروش پنبه برای خرید نفت و مواد نفتی اختصاص یافته است. فعالیت های صنعتی کشور ازبکستان عمدتاً بر تولید ماشین آلات کشاورزی و کود شیمیایی متمرکز است. شبکۀ راه های زمینی ازبکستان وسیع و مناسب است و فرودگاه بین المللی تاشکند ارتباط این کشور را با جهان خارج برقرار می کند. زیبایی و سبک معماری اسلامی شهرهای ازبکستان، به ویژه شهرهای سمرقند، بخارا و خیوه، گردشگران بسیاری را به این کشور جذب می کند و صنعت گردشگری آن را رفته رفته رونق می بخشد.
حکومت و سیاست. نوع حکومت کشور ازبکستان جمهوری چندحزبی با یک مجلس قانون گذاری است. رئیس جمهور هر پنج سال یک بار و با آرای عمومی برگزیده می شود و مسئولیت اجرایی و تشکیل هیئت دولت برعهدۀ اوست و مقام اجرایی نخست وزیری را نیز داراست. مجلس آن، که شورای عالی نام دارد، از ۵۰۰ عضو تشکیل شده و مدت نمایندگی آنان پنج سال است.
مردم و تاریخ. جمعیت ازبکستان حدود ۲۷,۴۴۵,۰۰۰ نفر است (۲۰۱۰) و تراکم نسبی آن به۶۱.۳ نفر در کیلومتر مربع می رسد. رشد سالانۀ جمعیت این کشور۱.۳ درصد است و ۷۱ درصد از مردم این کشور را ازبک ها تشکیل می دهند. ۸۸ درصد از آنان مسلمان اند و ۶۰ درصدشان در روستاها به سر می برند و زبان رسمی آنان ازبکی است. میانگین امید به زندگی در ازبکستان ۶۹ سال است و ۸۹ درصد از بزرگ سالان آن باسوادند. ازبکستان از روزگار بس دور مسکون بوده است. از قرن ۶پ م تا حملۀ اسکندر مقدونی، بخشی از امپراتوری ایرانِ هخامنشی بود و با حملۀ اسکندر به ایران، این سرزمین نیز تحت استیلای او و جانشینانش قرار گرفت. اعراب مسلمان در نیمۀ دوم قرن ۷م به ترکمنستان، که ازبکستان بخشی از آن بود، وارد شدند و فرهنگ اسلامی و زبان عربی را در آن سامان رواج دادند. سامانیان که به زبان فارسی و فرهنگ ایرانی علاقۀ وافر داشتند، در اواخر قرن ۹م بر این سرزمین استیلا یافتند و در ترویج فرهنگ ایران و زبان فارسی سخت کوشیدند. پس از حملات مرگبار و ویرانگر مغولان نوبت به تاخت وتاز امیرتیمور رسید. وی سمرقند را پایتخت خود کرد و جانشینان او در آبادانی آن کوشیدند. آخرین فرد خاندان تیموری به دست ازبک ها، که از اقوام مغول بودند، برافتاد و شیبانیان که از تیره ازبک ها بودند، بر آن نواحی مسلط شدند. حاکمان مزبور هم زمان با ظهور صفویان قدرت بسیار یافتند و با کشته شدن شیبک خان به دست شاه اسماعیل صفوی اول به خانات مختلف تجزیه شدند. دست اندازی و تجاوز روس ها به آسیای میانه از اواخر قرن ۱۸ آغاز شد و سمرقند، بخارا، و خیوه و دیگر شهرهای ازبکستان به مرور به تصرف آنان درآمد. پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷، جمهوری ترکستان، که ازبکستان بخشی از آن بود، تشکیل شد و چندی بعد به جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان که یکی از واحدهای تشکیل دهندۀ اتحاد جماهیر شوروی بود، مبدّل شد. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ازبکستان در ۳۱ اوت ۱۹۹۱ استقلال خود را اعلام کرد و در ۱۹۹۲ به عضویت سازمان ملل متحد درآمد. در اکتبر ۱۹۹۳ خط لاتینی در این کشور جانشین خط سیریلیک شد.