ارسطو

اَرَسْطو (۳۸۴ـ ۳۲۲پ م)(Aristotle)
فیلسوف بزرگ یونانیِ مدافع عقل و اعتدال. به عقیدۀ او، تجربۀ حسی یگانه منبع شناخت است و ماهیّت چیزها، یعنی کیفیات متمایزکنندۀ آن ها، را با تعقل می توان کشف کرد. ارسطو در نوشته های سیاسی و اخلاقی خود، سعادت انسان را در زیستنِ موافق با طبیعت دانسته است. نظریۀ سیاسی اش برآمده از تصدیق این معنی است که کمک و یاری متقابل، ذاتیِ بشر است. او هیچ یک از نظام های حکومتی را نظامی تلقی نمی کند که همه جا و در همه حال کمال مطلوب باشد. از آثار ارسطو نزدیک به ۲۲ رساله به جا مانده است که دربرگیرندۀ منطق، مابعدالطبیعه، طبیعیات، اخترشناسی، هواشناسی، زیست شناسی، روان شناسی، اخلاق، سیاست و ادبیات شناسی است. ارسطو در آتن تحصیل کرد و یکی از اعضای برجستۀ آکادمی افلاطون شد. سپس مدرسه ای در آسوس تأسیس کرد. در این زمان خود را طرفدار افلاطون می دانست اما اندیشه های بعدی اش او را از سنت های افلاطونی، که زمینۀ تفکر نخستین او بود، دور کرد و به منتقد افلاطون تبدیل شد. حدود سال ۳۴۴پ م به موتیلنه در لِسووس رفت و دو سال پس از آن را به مطالعۀ تاریخ طبیعی پرداخت. در همان جا با پوتیاس دخترخواندۀ هرمیاس، فرمانروای آتارنئوس، ازدواج کرد. در ۳۴۲پ م، به دعوت فیلیپ دوم مقدونی به پِلا رفت و عهده دار تعلیم اسکندر، فرزند فیلیپ، شد. در ۳۳۵پ م مدرسه ای را در لوکایون (لوکیون) (درختزاری موقوفۀ آپولو)، واقع در آتن، بنیاد نهاد. این مدرسه به «مدرسه مَشّایی» شهرت یافت زیرا ارسطو در آن جا حین قدم زدن درس می داد. آثار او یادداشت هایی است که از همین درس ها فراهم آمده است. وقتی اسکندر در ۳۲۲پ م درگذشت، ارسطو ناچار به خالکیس گریخت و در همان جا بدرود حیات گفت. ازجمله دستاوردهای بسیار او برای اندیشۀ سیاسی، کوشش نظام مند در متمایزکردن شکل های مختلف حکومت و اندیشه هایی دربارۀ نقش قانون در کشور را می توان یاد کرد. او در بوطیقا/فن شعر، تراژدی را تقلید/محاکات اعمال انسان می شمارد که در آن شخصیت نمایش فرع بر طرح اصلی/پی رنگ تراژدی و تابع آن است. تراژدی در مخاطبان و تماشگران حس ترحم و ترس برمی انگیزد و آنان از این طریق پالایش و تزکیه می یابند. کتاب دوم بوطیقا که به کمدی اختصاص دارد در دست نیست. کتاب خطابه/فن سخنوری، نخستین کوشش ها در تحلیل فن مجاب کردن است و کتاب آخر نظریه ای است دربارۀ عواطفی که خطیب باید به آن ها تکیه کند. در قرون وسطا فلسفۀ ارسطو نخست به صورت بنیاد فلسفه اسلامی درآمد و سپس با الهیات مسیحی درآمیخت. فلاسفۀ مَدرسی قرون وسطا آثار پرحجم او را بی چون و چرا می پذیرفتند. به اعتقاد ارسطو، هر ماده ای از «هیولای اولی» یگانه ای تشکیل شده که همیشه صورتی به آن تعیّن می بخشد. بسیط ترین انواع ماده عبارت است از عناصر چهارگانۀ خاک، آب، هوا و آتش، که درآمیختگی آن ها با نسبت های مختلف سبب پیدایش ذوات گوناگون می شود. برطبق قول او در باب حرکت، اجسام در خط مستقیم به سوی بالا یا پایین به حرکت درمی آیند. خاک و آب رو به پایین و هوا و آتش رو به بالا می روند. برای تبیین اجرام آسمانی، عنصر پنجمی به نام اتر عرضه کرد که حرکت طبیعی اش مستدیر و دَوَرانی است. آثار عمدۀ او در جهان شناسی یا اخترشناسی در کتاب ۴جلدی در آسمان گردآوری شده است. ارسطو مفهوم نامتناهی و خلأ را نمی پذیرفت. از نظر او، خلأ غیرممکن است، زیرا چون شیء متحرک در آن با هیچ مقاومتی روبه رو نمی شود، سرعتِ بی حد خواهد یافت. بر حسب تفکر ارسطو مکان نمی تواند نامتناهی باشد زیرا از یک سلسله فلک متحدالمرکز تشکیل شده است که گرداگرد زمین ساکن، که در مرکز قرار دارد، می چرخند. بنابراین، بیرونی ترین کره، اگر در فاصله ای نامتناهی از زمین قرار داشته باشد، نمی تواند گردش خود را در مدت معینی کامل کند، خاصه در مدت ۲۴ ساعت که طی آن ستارگان، که به عقیدۀ ارسطو نسبت به آن کره ثابت اند، گرد زمین به گردش درمی آیند. کار دیگر ارسطو در اخترشناسی، اثبات کروی بودن زمین است. او مشاهده کرد که زمین به هنگام خسوف سایه ای دایره وار بر روی ماه می اندازد، و نشان داد که در نظر مسافری که از شمال به جنوب می رود موقعیت ستارگان تغییر می کند. ارسطو قطر زمین را فقط ۵۰ درصد بیش از اندازۀ اصلی آن محاسبه کرده است. او طبیعت را همواره در کار کمال بخشیدن به خود می دانست. اصل حیات را «نَفْس» نامید و آن را «صورت» موجود زنده گرفت، نه جوهری که از آن تفکیک پذیر باشد. به عقیدۀ او، اندیشه می تواند کلیات را از انطباعات یا تأثرات حسی به دست آورد، و چون نفس بدین گونه از مادّه تعالی می جوید باید نامیرا باشد. هنر، تجسم طبیعت است اما به شیوه ای کامل تر؛ و غایتش پالایش و تعالی عواطف است. جوهر زیبایی همانا نظم و تقارن و تعیّن است. ارسطو برای نخستین بار ارگانیسم ها یا موجودات زنده را به جنس و نوع تقسیم کرد. آثاری که همۀ شارحین ارسطو با قطعیت به او نسبت می دهند، عبارت اند از: ارغنون، (شامل قاطیغوریا (مقولات)، در باب عبارت (تعبیر)، طوبیقا، و متمم آن ردّ بر سوفسطائیان، آنالوطیقای اول، آنالوطیقای ثانی؛طبیعیات؛در آسمان؛در کُوْن و فساد؛هواشناسی؛در نفس؛طبیعیات صغری (در باب حس و اشیای محسوس)، دربارۀ حافظه و یادآوری، دربارۀ خواب و بیداری، دربارۀ رؤیا، در تعبیر رؤیا، در بلندی و کوتاهی عمر، دربارۀ جوانی و پیری، دربارۀ زندگی و مرگ، دربارۀ تنفس؛دربارۀ تاریخ جانوران؛دربارۀ حرکت جانوران؛در زاد و ولد جانوران؛ مابعدالطبیعه (متافیزیک)؛اخلاق ائودموس؛اخلاق نیکوماخوسی؛سیاست؛اصول حکومت آتن(ناقص)؛خطابه؛بوطیقا (ناقص).ارسطو در جهان اسلام. ترجمۀ آثار ارسطو در دورۀ موسوم به نهضت ترجمه، او را به شناخته شده ترین فیلسوفِ یونانی در جهان اسلام بدل کرد. عمده ترین اثر ارسطو در جهان اسلام ارغنون بود. ترجمه های عربی ارسطو پایۀ بسیاری از ترجمه های اروپایی در قرون بعد شد. تأثیر ارسطو بر فلسفۀ اسلامی گسترده بوده است، هرچند نمی توان سهم فلاسفۀ اسلامی را در انتقالِ فلسفۀ ارسطو به فلسفۀ لاتینی قرون میانۀ اروپا و نیز تکمیل و گسترش و پویائی آن نادیده گرفت.