اندوه یا غصه احساسی است که از غم عمیق‌تر است و به عنوان یک وضعیت طولانی‌مدت شناخته می‌شود. این احساس به همراه خود نوعی سرافکندگی را به ارمغان می‌آورد که آن را از ناخشنودی متمایز می‌کند و به آن مرتبه خاصی می‌بخشد. از منظر دیدگاهی، می‌توان گفت که این مفهوم در واقع نقطه تعادل بین غم و پریشانی است. مکتب رمانتیسم موجب شکل‌گیری فرقه‌ای به این نام شد که با رنج‌های ورتر جوان در سال ۱۷۷۴ آغاز گردید و تا قرن نوزدهم ادامه یافت. در واکنشی به نوع رمانتیسم و در تضاد با آن، در قرن بیستم این باور شکل گرفت که "ادای اندوه می‌تواند واقعاً منجر به اندوه من شود، همان‌طور که ویلیام جیمز مدت‌ها پیش بیان کرده بود. به‌طور قطع، در فرهنگ عاطفی مدرن انگلیس که به‌طور کلی با سرپوش گذاشتن بر احساسات شناخته می‌شود، اندوه تا حد زیادی جای خود را به نوع ملایم‌تر آن، کمتر دردناک و گذرا داده است.
اندوه
لغت نامه دهخدا
معذورم دارید کم اندوه و غیش است
اندوه و غیش من از آن جعد وغیش است.رودکی.ز اندوه باشد رخ مرد زرد
برامش فزاید تن رادمرد.فردوسی.مرا زین همه ویژه اندوه تست
که بیداردل بادی و تندرست.فردوسی.بدو گفت شاه ای گو نامجوی
از این رزم اندوهت آمد بروی.فردوسی.بدین شادکامی کنون می خوریم
بمی جان اندوه را بشکریم.فردوسی.لیکن گزندگی سوزش فراق و الم هجران بار آورده است جهت امیرالمؤمنین دریغ و درد و اندوه و غم. ( تاریخ بیهقی چ ادیب ص 310 ).
بود بیش اندوه مرد از دوتن
ز فرزند نادان وناپاک زن.اسدی.اندیشه چو دانش است می باید داشت
اندوه چو روزی است می باید خورد.ابوالفرج رونی....که سور آن از شیون قاصر است و اندوه آن بر شادی راجح.( کلیله و دمنه ). پس از بلوغ غم و مال فرزند و اندوه درمیان آید. ( کلیله و دمنه ).
در ظلمت حال خاطر، اندوه
بانور خیال او گسارد.خاقانی.صفیر مرغ و نوشانوش ساقی
ز دلها برده اندوه فراقی.نظامی.هرکه را خوش نیست با اندوه تو
جان او از ذوق عشق آگاه نیست.عطار ( دیوان ص 85 ).تا دل از دست بیفتاد از تو
تن باندوه فرو داد از تو.عطار.بی غم و انده به زهد و علم و بفضلیم
نی چو تو باندوه مال و جاه و جلالیم.ناصرخسرو.- به اندوه؛ باغم. غمگین.
- بی اندوه؛ بی غم. آنکه اندوهی ندارد. || تأسف. ( لغت ابوالفضل بیهقی ). اسف: آه از ورود این شعوب که دلهای جهانیان را شعوب اندوه و سوکواری ساخت. ( ترجمه تاریخ یمینی ). || نفرت و کراهت. ( ناظم الاطباء ). ج، اندوه ها. اندوهان. ( فرهنگ فارسی معین ).
فرهنگ معین
فرهنگ عمید
فرهنگ فارسی
۱ - غم غصه گرفتگی دل گرفتگی خاطر حزن. ۲ - اسف تائ سف. جمع: اندوه ها اندوهان.
دانشنامه عمومی
به علاوه، «از نظر دیدگاهی می توان گفت اندوه، نقطهٔ وسط غم ( پذیرش ) و پریشانی ( عدم پذیرش ) است».
مکتب رمانتیسم باعث رشد فرقهٔ اندوه شد که از اثر رنج های ورتر جوان در سال ۱۷۷۴ شروع شده و تا قرن نوزدهم با آثاری مانند " به یادبود آ. ه. ه. " از تنیسون - و جملهٔ «آه اندوه، آیا با من خواهی ماند؟ نه به عنوان معشوقه ای گذرا، بلکه همسرم» - و تا زمان ویلیام باتلر ییتس در سال ۱۸۸۹ ادامه داشت که هنوز «رفیق عالی اش اندوه را در خواب می دید».
در حالی که می توان گفت «فرقهٔ اندوهِ قهرمان رمانتیک عمدتاً نوعی تظاهر است»، همان طور که جین آستین به طنز در رمان عقل و احساس از طریق شخصیت ماریان داشوود به آن اشاره می کند که «به فکر اندوه خود فرورفته بود … این رنج بیش از حد» اندوه فارغ از هرچیز دیگری، عواقب جدی دارد.
تا حدودی در واکنش به اندوه رمانتیسم و در تضاد با آن، در قرن بیستم این باور فرا گرفته شد که "ادای اندوه را درآوردن می تواند واقعاً منجر به اندوه من شود، همان طور که ویلیام جیمز مدت ها پیش گفته بود". به طور قطع، «در فرهنگ عاطفی انگلیس مدرن، که به طور کلی با» سرپوش گذاشتن بر احساسات «شناخته می شود … اندوه تا حد زیادی جای خود را به غم ملایم تر، کمتر دردناک و گذرا داده است».
شاید فقط خرده فرهنگ های نادری مانند تفکر یونگی همچنان به دنبال این باشند که «اندوه زندگی حیوانی، عزای تمام طبیعت، اشک همه چیز را، از انسان بالغ پرمشغله بخواهد».
مدرنیته دیرهنگام هم فقط این تغییر را تشدید کرده است: «پست مدرن به کمدی انسانی نزدیکتر است تا به نارضایتی بسیار عمیق … منتهی به پرتگاه اندوه».
"حس نکردن اندوه، ترس را به زندگی ما راه می دهد. هرچه بیشتر احساس اندوه را به تعویق بیندازیم، ترس ما از آن عظیم تر می شود. به تعویق انداختن بروز یک احساس، باعث رشد انرژی آن می شود. در همین حال، به نظر می رسد که «اندوه به طور کلی نوعی مهار تمایل بدوی به ابراز احساسات خشونت آمیز است که با ترس و خودتخریبی شناخته شده و در عزاداری دیده می شود. »
دانشنامه اسلامی
یادآوری غصب حقوق امامان معصوم علیهم السّلام از سوی حاکمان ستمگر و ابراز اندوه بر آن، بویژه در عید فطر و عید قربان و اظهار اندوه در مصائب وارد شده بر خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله، بویژه امام حسین علیه السّلام و بخصوص در روز عاشورا، مستحب است. زیارت حضرت سید الشهداء علیه السّلام با حال حزن مستحب است.
روزه در روز عاشورا
بر استحباب روزه گرفتن در روز عاشورا به انگیزه اظهار اندوه بر مصیبت آن حضرت ادّعای اجماع شده است، لیکن برخی متأخّران آن را حرام و بسیاری از معاصران مکروه دانستهاند.
حزن در تلاوت قرآن
تلاوت قرآن با صوت حزین و همدردی با مصیبت دیدگان و کاستن از اندوه آنان با کلمات تسلّیبخش، مستحب است.
قضاوت در حال اندوه
...
جملاتی از کلمه اندوه
بر دل عطار فلک هر نفس صد در اندوه گشود ای غلام
تا چند خورد باید اندوه آب و نان تا چند برد باید تیمار عمّ و خال
بسپار این خرد بدست جنون که باندوه و غم سپرد مرا
