تبادل یونی، فرآیندی شیمیایی و برگشت‌پذیر است که در آن، یون‌های موجود در یک محلول با یون‌هایی با بار الکتریکی مشابه که بر روی یک فاز جامد (معمولاً رزین‌های تبادل یونی) تثبیت شده‌اند، جایگزین می‌شوند. این تکنیک کاربردهای گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف علمی و صنعتی یافته است. از جمله مهم‌ترین کاربردهای آن می‌توان به جداسازی، خالص‌سازی و تصفیه محلول‌های آبی اشاره کرد؛ مواردی نظیر سختی‌زدایی آب، حذف آلاینده‌های مضر زیست‌محیطی و همچنین جداسازی و خالص‌سازی مواد شیمیایی و دارویی اشاره کرد. اساس کار این فرآیند بر پایه برهم‌کنش الکترواستاتیکی بین یون‌های محلول و گروه‌های عاملی باردار موجود در ساختار ماده جامد تبادل‌کننده استوار است.
در قلب این فرآیند، ماده تبادل‌کننده قرار دارد که معمولاً به شکل رزین‌های پلیمری با ساختار متخلخل و دارای گروه‌های عاملی یونی (مانند گروه‌های سولفونیک اسید برای تبادل کاتیونی یا گروه‌های آمین برای تبادل آنیونی) است. این گروه‌ها قادر به نگهداری یون‌های با بار مخالف بوده و به عنوان مراکز فعال در فرآیند تبادل عمل می‌کنند. هنگامی که محلولی حاوی یون‌های ناخواسته از بستر حاوی این رزین‌ها عبور داده می‌شود، یون‌های موجود در محلول با یون‌های متحرک رزین، بر اساس میل ترکیبی و غلظت، جایگزین می‌شوند. این جایگزینی تا رسیدن به تعادل ادامه یافته و قابل برگشت است، به این معنی که رزین احیا شده و قابلیت استفاده مجدد را خواهد داشت.
کاربردهای آن بسیار متنوع و حیاتی است. در صنعت آب، این فرآیند برای نرم کردن آب (حذف یون‌های سختی‌زا مانند کلسیم و منیزیم)، زدودن آلاینده‌های زیان‌بار از جمله فلوراید، نیترات و فلزات سنگین، و همچنین تولید آب مقطر (دیونیزه) به کار می‌رود. در صنایع غذایی، از این روش برای خالص‌سازی شربت‌های قندی و تصفیه محصولات مرتبط با قند استفاده می‌شود. علاوه بر این، در صنایع دارویی و شیمیایی، تبادل یونی نقشی کلیدی در جداسازی و خالص‌سازی ترکیبات ارزشمند مانند پروتئین‌ها، اسیدهای آمینه و بازیابی فلزات گران‌بها ایفا می‌کند. همچنین، تبادل یونی اساس کار بسیاری از تکنیک‌های کروماتوگرافی است که در تجزیه و تحلیل و جداسازی مولکول‌ها بر اساس خواص یونی آن‌ها کاربرد دارد.