دانشنامه اسلامی
وی در ۱۹۹ به سن ۸۴ سالگی در بلخ درگذشت. شانزده سال در زادگاه خود بلخ، به امر قضا اشتغال داشت؛ چند نوبت به بغداد و احتمالاً به جاهای دیگر، به ویژه به مدینه و مکه و کوفه ، سفر کرد، زیرا در میان کسانی که گفته شده وی از آن ها حدیث استماع می کرده است سه تن از مؤسسان مکتب های فقهی اسلام بوده اند: مالک بن انس از مدینه، ابوحنیفه و سفیان ثوری هردو از کوفه. ابومطیع از اعتبار و نفوذ بسیاری برخوردار بود. معلومات عمیق و تیزهوشی و آرای خردمندانه و زهد و بزرگواریش موجب شد که عده کثیری از طلاّ ب و گردآورندگان حدیث به او روی آورند (داستانی که خطیب بغدادی از اعتراض صریح وی به خلیفه عباسی و پشتیبانی مردم نقل کرده، مؤید نفوذ اجتماعی و دینی اوست).
تأثیر در انتقال آرا و تعلیمات ابو حنیففه
ظاهراً در انتقال بعضی از آرا و تعلیمات ابوحنیفه سهم مهمی داشته است. از تحقیقات کنونی برمی آید که جز نامه ای که ابوحنیفه به عثمان البَطّی نوشته است، بقیه آثار منسوب به ابوحنیفه را، که متضمن آرای اوست، پیروانش نوشته اند. ابومطیع احتمالاً راوی کتابی است به نام فقه الاکبر منسوب به ابوحنیفه و مشتمل بر آرای او که، نسخه موجود از آن (در مجموعه شروح الفقه الاکبر، ش ۱، حیدرآباد ۱۳۲۱) حاوی شرحی است که به خطا به ماتُریدی نسبت داده شده است. کتاب دیگری نیز به نام فقه الابسط ، در مجموع حاوی همان مطالب، وجود دارد که گفته اند پاسخ های ابوحنیفه به پرسش های کلامی ابومطیع است.
اعتقادات
ستیزهای دینی و سیاسی عصر ابومطیع در برخی از آرای منفی درباره وثاقت او در کار روایت حدیث منعکس است؛ از جمله از احمد بن حنبل نقل کرده اند که ابومطیع در نقل حدیث ضعیف است، زیرا بهشت و دوزخ را مخلوق و از بین رفتنی دانسته است؛ ازینرو ابومطیع جَهمی (اهل تعطیل) است. اما تقریباً مسلّم است که او به چنین بدعتی اعتقاد نداشته، زیرا در فقه الابسط بصراحت با نظریات جهمیان مخالفت کرده است. این آرای خصمانه که خطیب بغدادی و ذهبی نقل کرده اند در حقیقت مبین دیدگاه اهل حدیث است. کسانی نیز ابومطیع را یکی از بزرگان مُرجئه شمرده اند. این سخن ممکن است تا حدی به حقیقت نزدیک باشد، زیرا ابوحنیفه نیز خود یکی از آنان بود.
بصیر بالرأی
...
