دانشنامه اسلامی
در پیشگفتار کتاب از ارتباط وثیق تفسیر معنوی قرآن و روایات با حکمت سخن گفته شده و به تاریخچه مختصری از گرایش های فیلسوفان ایران، نوع نگاه کلامی خواجه نصیر و پررنگ شدن حکمت در عصر صفوی پرداخته شده است. در میان فیلسوفان اسلامی آن دوران، میرفندرسکی و میرداماد از اهمیت بالایی برخوردار بودند و از شاگردان مهم آنان شیخ رجبعلی تبریزی است که علیقلی بن قرچغای خان تحت تأثیر افکار و عقاید او بوده است.
دکتر دینانی در ادامه پیشگفتار از اهمیت زنده نگه داشتن کتاب های چاپی آن دوره و تلاشش در راستای تصحیح و احیای این متون با کمک دانشجویان مستعد دورههای کارشناسی ارشد و دکتری، سخن میگوید. این اثر پایان نامه کارشناسی ارشد فاطمه فنا در دانشگاه تهران و در همین راستا است.
علىقلى بن قرچغاى خان ابتداى کتاب را به خطبه اى در حمد و سپاس خداوند و سلام و درود بر پیامبر عظیمالشأن اسلام و خاندان عصمت و طهارت(ع) آراسته است. آنگاه با پیشگفتارى در بیان مراتب حکمت موافق با قول معصومین(ع) و شریعت و مطابق رأى ارسطو، همراه با اقوالى که دراین باره آورده، آغاز می کند و اظهار مى دارد که: «ما نیز مقتفیاَ لآثار الشریعة، فن حکمت را مترتب به دو مرتبه ساختیم؛ و مرتبه اوّل و أسفل که مشتمل بر فنون حکمت عامه طبیعى و الهى است، آنچه از اصول معتمده حکیم بزرگ ارسطاطالیس و سایر اساطین حکماى قدیم استنباط کرده مدلل و مبرهن ساخته بودیم، به فضل الله و قوته، در این کتاب تقریر و تحریر خواهیم کرد- ان شاء الله؛ و مرتبه دویم که مشتمل بر حکمت خاصه عالیه است همان متن کتاب مستطاب اثولوجیا را که فى الحقیقة نور مبین و کتاب متین حکمت است مطابقاً لآیات القرآن العظیم و موافقاً لأحادیث المعصوم الکریم، بعدازاین شرح و بیان خواهیم کرد- ان شاء الله؛ و این کتاب را مشتمل بر چهار مقدمه و دو فن و دوازده باب و پنجاه وپنج مقاله و یک خاتمه و یک وصیت ساختیم و احیاى حکمت نام نهادیم.»
«مصنف، مباحث خود را غالباً با آیات قرآن، احادیث ائمه(ع) و اقوال و آراى حکماى متقدم و متأخر و حتى معاصرانش طرح می کند، ازاینرو شمار اقوالى که به نقل آن ها پرداخته بیش از پانصد قول است. وى همچنین بعضاً مطالبى را ذیل عناوین تنبیه، تحقیق، تذنیب، قانون و وصل بیان می کند و گاه بحث خود را در قالب طرح شکوک و ازاله آن ها دنبال کرده است.»
«کتاب احیاى حکمت علی قلی بن قرچغاى خان همانند سایر آثار این اندیشمند توانا نشان دهنده یک جریان فکرى نیرومندى است که در جهت خلاف اندیشه هاى صدرالمتألهین شیرازى وجود داشته است. این جریان فکرى در تعلیمات شیخ رجبعلى تبریزى به اوج خود رسیده و به عنوان یک نظام فلسفى مطرح شده است. این نظام فلسفى که با نوعى از الهیات تنزیهى سازگارى دارد، با معانى و مضامین برخى از روایات اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نیز نزدیک است. در این نظام فلسفى رگه هایی از اندیشه هاى مکتب نوافلاطونى نیز وجود دارد که براى اهل بصیرت به وضوح قابل مشاهده است... سبک تفسیر صدرالمتألهین از آیات و برداشت او از روایات غیر از سبک و اسلوبى است که شیخ رجبعلى تبریزى و شاگردانش از آن پیروى می کنند. به عبارت دیگر می توان گفت هریک از این دو جریان فکرى که هم معاصر و هم رقیب یکدیگرند به حکم اینکه از معانى و مضامین روایات اهل بیت(ع) مدد می گیرد، رنگ حکمت شیعى را در ناصیه خود آشکار مى سازد».
