خلیل بن احمد فراهیدی

دانشنامه عمومی

خلیل بن احمد بن عمرو بن تمیم فراهیدی اَزْدی ( ۹۶ یا ۱۰۰ هـ. ق–۱۷۵ هـ. ق ) زبان شناس و از جمله برجسته ترین پژوهشگران فقه اللغهٔ عربی ( زبان شناسی زبان عربی ) است که به پژوهش هایی درزمینهٔ تصحیح نظام نوشتاری عربی، فرهنگ نویسی و عروض ( وزن شعر ) پرداخته است.
خلیل متولد شهر بصره است. برخی او را از اهالی یمن و از قبیلهٔ «أزْد» دانسته اند، اما بر اساس اسنادی دیگر، او از بقایای خانواده های ایرانی است که به فرمان انوشیروان ساسانی، یمن را به تصرف درآورده اند و در آنجا ماندگار شده اند. مذهبش شیعه بود.
خلیل بن احمد، سال ها به تدریس عروض عربی مشغول بود، و گفته می شود که رساله ای به نام العروض نیز تدوین کرده است ( گرچه برخی احتمال می دهند که پژوهش های او درزمینهٔ عروض فقط به شکل شفاهی بوده است ) . او به بررسی و طبقه بندی اوزان شعر عرب پرداخت. پیش از او علم عروض درمیان اعراب سابقه ای نداشته است مذهب خلیل شیعه بود.
پژوهش دیگر او، که در کتاب العین تدوین شده است، به نگارش واژگان عربی اختصاص دارد. او در این کتاب، کلمات عربی را بر اساس «مخارج حروف» ( و نه بر اساس ترتیب الفبا ) مرتب کرده است.
خلیل بن احمد در رسالهٔ النَقط و الشَکل، به قواعد واج شناسی و آواشناسی می پردازد یا به طور مشخص نویسه هایی را برای نشان دادن واکه های بلند که تا پیش از آن در خط عربی هیچ نمودی نداشتند، ابداع می کند.
اگرچه شاید پژوهش های خلیل بن احمد الهام گرفته از مطالعات دانشمندان هندی ( مثل پانینی ) درزمینهٔ زبان بوده باشد، ولی دلیلی بر اثبات این مدعا ارائه نشده است.
• العروض
• لغت نامهٔ العین ( کتاب )
• رساله النقط و الشکل

دانشنامه آزاد فارسی

خلیل بن احمد فراهیدی (بصره ح ۱۰۰ـ همان جا ۱۷۵ق)
نحوی، لغوی و فرهنگ نویس نامدار عرب، پایه گذار آواشناسی و عروض عربی. علوم نحو، قرائت، حدیث و روایت را در بصره آموخت و واژگان فصیح و نادر عربی را از میان قبایل گرد آورد. به سبب آشنایی اش با موسیقی، اوزان شعر را بر پایۀ آن ترتیب می داد. گویند مردی پرهیزگار بود و در تنگدستی می زیست. خلیل، از طریق شاگردانش، سیبویه و اصمعی، در دستور زبان عربی تأثیری بنیادی گذاشته است. مشهورترین اثرش، که نزد اعراب اعتبار فراوان دارد، فرهنگی عربی به عربی با نام کتاب العین است. از جمله آثار منسوب به اوست: کتاب العروض؛ کتاب النغم؛ کتاب فی معانی الحروف؛ کتاب شرح صرف الخلیل.

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] خلیل بن احمد فراهیدی از دانشمندان بنام عرصه ادبیات عرب و نیز از حکمای عصر خود بود.
خلیل بن احمد بن عمر بن تمیم، ابو عبدالرحمن، ابو الصفای فراهیدی یحمدی عتکی أزدی باهلی بصری نحوی عروضی، در سال ۱۰۰ هجری در شهر بصره به دنیا آمد.پدرش بنا بر نقل«شذرات» اولین کسی است که بعد از پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) نام او را احمد گذارده اند.او از کودکی به علم و دانش علاقه داشت و پدرش نیز، که خود از اهل علم بود، نخستین معلم او بود.
شخصیت علمی و اجتماعی
خلیل یکی از چهره های درخشان علم لغت است، ولی متاسفانه بسیاری از دانش پژوهان با گسترۀ شخصیت علمی او آشنا نیستند و او را فقط به عنوان یکی از علمای بزرگ علم نحو می شناسند.او عالم نحو و فقه اللغة عرب و واضع علم عروض عربی است. علوم نحو و قرائت و حدیث را در بصره نزد اساتید خود آموخت و لغت را در میان قبائل بدوی یاد گرفت. آشنایی زیادی با علم موسیقی داشت و این آشنایی او منجر به اختراع و وضع قواعد برای علم عروض توسط او شد.برخی نیز وی را فقط استاد سیبویه می دانند که جایگاه مهمی را در «الکتاب» سیبوبه به خود اختصاص داده است و شگفت انگیز این که شخصیت علمی خلیل با وجود آنکه بسیاری از معاصران و علمای متاخر از علم و دانش او بهره های فراوان برده اند، هنوز ناشناخته است.او علاوه بر تخصص در علومی مانند عَروض و ادبیات و شعر و موسیقی، در علم لغت نیز استاد فن بوده است.او اولین معجم عربی را نگاشته و بنابر اعتراف بسیاری از علما، مبتکر این علم بوده است.خلیل بن احمد فراهیدی از علمای بزرگ شهر بصره و مورد احترام مردم و علما بود.او ظاهری ساده داشت و مانند مردم زندگی می کرد. شاگردان فراوانی نزد او درس خوانده و به مقامات دنیوی رسیده بودند، اما او زندگی ساده خود را حفظ کرده بود.حکام و پادشاهان از او دعوت به عمل می آوردند، اما او نمی پذیرفت و با نشان دادن قطعه نانی خشک به آنان، بی نیازی خود را اعلام می کرد.روزی او قصد سفر به خراسان کرد. بیش از سه هزار نفر از مردم بصره به مشایعت او رفتند که در میان آنان علمای فراوانی نیز حاضر بودند.
مذهب
بسیاری از علما مذهب او را شیعه دانسته اند مانند: علامۀ حلی، ابن ادریس، شیخ بهایی، علامۀ مجلسی و علامه میرزا عبد الله افندی صاحب ریاض العلما.در کتاب های روایی شیعه نیز از او روایت نقل می شود. شیخ صدوق در کتاب «الأمالی» و«علل الشرایع» روایتی از او آورده است. او می گوید: روزی سعید بن اوس انصاری از خلیل بن احمد عروضی می پرسد: چرا مردم از دور حضرت علی (علیه السلام) پراکنده شدند، با وجود آنکه همه مقام و منزلت آن حضرت را در اسلام و نزد رسول خدا (صلی الله علیه وآله) می دانستند؟خلیل پاسخ می دهد: به خدا سوگند نورانیت حضرت علی (علیه السلام) همه را مبهوت ساخته بود و آن حضرت از همه برگزیدگان مردم بالاتر بود، ولی مردم به کسانی مایل ترند که به آنها شبیه تر باشد.
روایات نقل شده از فراهیدی
...
[ویکی شیعه] خَلیل بنِ احمد، دانشمند ادبیات عرب و بنیان گذار علم عَروض در سده دوم هجری است. او در عمان متولد شد و در جوانی به بصره رفت و به تحصیل علم پرداخت. خلیل زندگی بسیار ساده و زاهدانه ای داشت و با درآمد کشاورزی از زمینی که از پدرش به ارث برده بود، زندگی می کرد. وی را واضع علم نحو و عروض دانسته اند و نخستین فرهنگ لغت عرب به نام العین، به شیوه ای کاملاً نو و ابتکاری، منسوب به اوست.
خلیل بن احمد، نحوی، لغوی و بنیان گذار علم عروض در سده دوم هجری است. نام کامل وی در منابع، خلیل بن احمد بن عَمرو بن تَمیم فَراهیدی یا فرهودی آمده است. کنیه ی وی را ابوعبدالرحمان گفته اند.
خلیل در عمان به دنیا آمد و در جوانی به بصره رفت. با اینکه محل تولدش مشخص است، یاقوت حموی وی را ایرانی الاصل دانسته، معتقد است اگر خلیل عرب بود، علمای انساب یا شاگردانش نسب او را به طور کامل ذکر می کردند نه اینکه او را فقط خلیل بن احمد بنامند. او سپس از حمزه اصفهانی نقل کرده است که خلیل از اخلاف ایرانیانی است که به دستور انوشیروان (حکومت: ۵۳۱ - ۵۷۹ ق.م) یمن را فتح کردند و جدّ خلیل در یمن مانده، با قبیله أزد وصلت کرده است؛ او در ادامه می افزاید که خلیل به دلیل هم وطن بودن و قرابت، سیبویه را پرورش داد. این داستان در منابع متقدم دیده نمی شود، اما در منابع متأخر آمده است.