علت فاعلی
فرهنگ فارسی
دانشنامه اسلامی
یکی از تقسیمات معروفی که برای علت ذکرشده و گویا ارسطو برای نخستین بار آن را بیان کرده باشد تقسیم به علت فاعلی، غائی، مادی و صوری است که دو قسم اول را علل خارجی و دو قسم اخیر را علل داخلی یا علل قوام و از یک نظر علل ماهیت می نامند.اطلاق علت بر دو قسم اخیر خالی از مسامحه نیست و علت مادی و علت صوری همان ماده و صورت اجسام هستند که نسبت به جسم مرکب علت مادی و علت صوری و نسبت به یکدیگر ماده و صورت نامیده می شوند و طبعاً اختصاص به مادیات خواهند داشت.
اقسام علت فاعلی
علت فاعلی عبارت است از موجودی که موجود دیگری (معلول) از آن پدید می آید و به معنای عامش شامل فاعل های طبیعی که مؤثر در حرکات و دگرگونی های اجسام هستند نیز می شود.فلاسفه پیشین دو نوع فعل و تاثیر را در جهان شناسایی کرده بودند یکی فعل ارادی که موجودات زنده و ذی شعور با اراده خودشان انجام می دهند و جهت حرکت و سایر ویژگی هایش تابع اراده فاعل است مانند افعال اختیاری انسان که به صورت های گوناگونی تحقق می یابد و دیگری فعل و تاثیری که از موجودات بی شعور و بی اراده سر می زند و همواره یکنواخت و بی اختلاف است.
← فاعل بالطبع و بالقسر
پیش از آنکه فلاسفه اسلامی انواع مختلف فاعل های ارادی از قبیل فاعل بالعنایه و فاعل بالرضا و فاعل بالتجلی را اثبات کنند چنین تصور می شد که فاعل مختار منحصر به فاعل بالقصد است و از این روی بعضی از متکلمین فاعلیت خدای متعال را هم از همین قبیل می دانستند و حتی بعد از آنکه فلاسفه اسلامی ساحت الهی را از این گونه فاعلیت که مستلزم نقص و صفات امکانی است منزه دانستند بعضی از متکلمین ایشان را متهم به انکار مختار بودن پروردگار نمودند ولی حقیقت این است که عالی ترین مراتب اختیار منحصر به ذات مقدس الهی است و نازل ترین مراتب آن در فاعل بالقصد وجود دارد و برای روشن شدن این مطلب لازم است توضیحی درباره اراده و اختیار بدهیم.
اراده و اختیار
...
