حسین اردبیلی

لغت نامه دهخدا

حسین اردبیلی. [ ح ُ س َ ن ِ اَ دِ ] ( اِخ ) ابن موسی استرآبادی معاصر شیخ بهائی است و حاشیه بر تهذیب علامه حلی دارد احوالش در امل الاَّمل آمده است. ( ذریعه ج 6 ص 120 ).
حسین اردبیلی. [ ح ُ س َ ن ِ اَ دِ ] ( اِخ ) ابن عبدالحق معروف به آلهی. در اردبیل متولد و در همانجا در 950 هَ. ق. 1543/ م. در سن هفتاد سالگی درگذشت. او راست : تفسیر سوره روم و شرح تجرید و حاشیه بر چغمینی و تألیفات دیگر. ( ذریعه )( روضات ص 185 ) ( اعیان الشیعه ج 26 ص 204 ) ( معجم المؤلفین ). و در هدیة العارفین ج 1 ص 318 مؤلفات وی را چنین آرد: تفسیر قرآن به فارسی در دو جلد. التوحید علی التجرید ( شرح تجرید )، حاشیه بر شرح چغمینی در هیئت وشرح حاشیه شمسیه قطب و حاشیه بر شرح عضد بر مختصرحاجبی به نام «جواهر التحقیق » و حاشیه شرح مطالع وحاشیه شرح مواقف و شرح اشکال التأسیس و شرح تذکره نصیریة و شرح اثبات الواجب دوانی ، شرح گلشن راز و شرح نهج البلاغة فارسی و فضائل الائمة. ( کشف الظنون ).

فرهنگ فارسی

ابن عبدالحق معروف بالهی در اردبیل متولد شد و در همانجا درگذشت

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] عبدالحق اردبیلی (شرف الدین) در سال ۸۷۰ ق صاحب فرزندی گردید که او را حسین نامید. تا خون عاشوراییان در رگ هایش جاری گردد و با تاسی به فرهنگ آقایش اباعبدالله علیه السّلام در صیانت از دیانت گام بردارد. بعدها استادانش لقبهای «کمال الدین» و «جمال الدین» را برایش برگزیدند. خود وی هم تخلص «الهی» را در اشعار انتخاب کرد.
چون در مباحث عرفانی به موفقیتهایی دست یافت و به نگارش آثار همت گماشت، به «مولا» ملقب گردید. وی ایام کودکی و نوجوانی را تحت تربیت اخلاقی و معنوی پدر سپری کرد و با تشویق او از دوره جوانی در زادگاهش اردبیل به آموختن مقدمات زبان و ادبیات عربی و مبانی علوم شرعی پرداخت. اولین استادش علی آملی است. الهی پس از پشت سر نهادن مقدمات ادبی، به محضرش شتافت. وی در اوایل حاشیه بر قواعد علامه حلی یادآور می شود:«روش ما در دانش های فقهی و شرعی که آموخته ایم از دانشور وارسته و زاهد علی آملی است که او از ابوالحسن محمد حلی و او از شرف الدین مکی و وی از شیخ فاضل مقداد و مورد اشاره شیخ شهید و ایشان از سعید و شریف و این دو از علامه صاحب این کتاب مطلب یاد گرفته اند.» مرحوم خوانساری ضمن این که آملی را از بزرگان علما و فقها قلمداد می نماید می افزاید: الهی در نوشته ها و فعالیت های تبلیغی و آموزشی از این شخصیت روایت کرده است. استاد دیگرش شیخ حیدر (متوفی: ۸۹۳ق) می باشد.احتمال می رود الهی تا حدود ۸۹۰ ق در اردبیل از افکار شیخ حیدر صفوی بهره برده باشد.آموزش های عارفانه حیدر صفوی جنبه های ذوقی و معنوی را در ذهن و روح الهی اردبیلی شکوفا ساخت و به همین دلیل بین شاگرد و استاد پیوند قلبی و عاطفی برقرار شد و الهی به توصیه شیخ حیدر به منطقه خراسان بزرگ (شامل خراسان کنونی و بخشهایی از افغانستان و ماوراءالنهر) اعزام گردید و به فعالیت تبلیغی و نشر اندیشه های عرفانی پرداخت.
مهاجرت به سوی هرات
هرات در دوران تیموریان (۷۸۲ تا ۹۱۱ ق) مرکز امپراتوری بود و خراسان به اوج رونق رسید و با مهاجرت علما، شاعران شیعی و سادات و علویان، تشیع در هرات رو به رشد نهاد. شاهرخ میرزا با علاقه ای که به سادات و اهل بیت داشت، برای ترویج تشیع حرکت می کرد. در دوران نسبتا طولانی و آرام حکومت سلطان حسین بایقرا ـ آخرین سلطان تیموریان ـ نیز شیعیان به پیشرفتهای بزرگی رسیدند و گرایش درونی این فرانروا به مذهب شیعه موجب گردید حمایت همه جانبه ای از علمای بزرگ این مذهب ، سادات و علویان به عمل آورد.
← کلام سام میرزا صفوی درباره اردبیلی
الهی در ایام اقامت در هرات با امیر علی شیر نوایی (متوفی: ۸۴۴ق) و غریب میرزا فرزند سلطان حسین بایقرا آشنا گردید و تحریر اقلیدس را همراه فواید زیاد و تازه برای نوایی تلخیص نمود و نیز دو رساله در خصوص اشکال التاسیس برای و به نگارش درآورد و چون امیر علی شیر نوایی از یک سوی به زبان ترکی و از سوی دیگر به خاندان طهارت و مباحث کلامی علاقه داشت، الهی اردبیلی رساله ای در امامت تالیف نمود و به وی اهدا کرد. اینکه برخی گفته اند او این نوشتار را برای شاه اسماعیل صفوی نوشته است، درست نمی باشد چرا که نوایی با وجود توجه وافر به زبان فارسی و شاعران فارسی سرا، تعلق خاطری به زبان ترکی از خود نشان می داد و نویسندگان و شاعران را تشویق می کرد آثاری به ترکی بنویسند و خود نیز کتاب «محاکمة اللغتین» را به این زبان نگاشت. این دید نوایی دلیلی است بر اینکه الهی رساله امامت را برای آن وزیر تصنیف کرده است. باری الهی اردبیلی بارهآوردی علمی و معنوی از هرات، به منطقه فارس هم سفر نمود و از حوزه درسی غیاث الدین شیرازی خوشه هایی برچید. از آن پس به عراق عجم رفت و پس از مدتی کوتاه اقامت در این قلمرو، عازم آذربایجان گردید و در حالی که در علوم عقلی و نقلی مهارت فوق العاده ای به دست آورده بود، در حظیره شیخ صفی الدین اردبیلی به تدریس و تعلیم شاگردانی شایسته پرداخت و در ضمن از تالیف و نگارش حواشی و شروح بر آثار علمی و عرفانی غافل ماند. از تعداد و اسامی شاگردانش در این حوزه اطلاعی در دسترس نمی باشد، صرفا نام یکی از آنها با عنوان «سید کمال الدین ابراهیم صفوی اردبیلی» در اجازه ای که الهی اردبیلی برایش صادر نموده، به دست آمده است. در این نوشته وی به برخی از تالیفات خود اشاره می نماید و اقوال اهل جبر را مردود اعلام می کند و راه نجات را پیروی از مذاهب تشیع می داند. شیخ آقا بزرگ تهرانی هم ذیل معرفی حواشی بر کتاب «تحریر القواعد المنطقیه فی شرح الشمسیه» که اصل کتاب از نجم الدین عمر کاتبی و شرح آن از قطب الدین محمد رازی است، به حاشیه ای اشاره دارد که آن را خلیل بن محمد قرمانی (قمی) رضوی نوشته است و می افزاید: وی این مطالب را بر اساس برداشتهای خود از مجلس درس استادش مولانا کمال الدین حسین اردبیلی، تدوین کرده است.
روزنه های روشنی بخش
...