دانشنامه اسلامی
بهر جهت این واژه در قرآن در معانی زیر به کار رفته است:۱. لوح محفوظ (۱ بار)؛ «و کل شی ء احصیناه فی امام مبین» «و هر چیزی را در کارنامه ای روشن برشمردیم».۲. جاده و راه (۱ بار)؛ «و انهما لبامام مبین» «و آن دو (شهر، اکنون) بر سر راهی آشکار است».۳. تورات یا کتاب و پیشوا (۲ بار)؛ «و من قبله کتاب موسی اماما و رحمة» «پیش از وی (نیز) کتاب موسی راهبر و مایه رحمت بوده است».۴. پیشوایان الهی و صالح (۵ بار)؛ «قال انی جاعلک للناس اماما» «فرمود: من تو را پیشوای مردم قراردادم».«و جعلناهم ائمة یهدون بامرنا» «و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند».۵. پیشوایان کفر و ضلالت (۲ بار)؛ «فقاتلوا ائمة الکفر» «پس با پیشوایان کفر بجنگید».۶. مفهوم جامعی که پیشوایان هدایت و ضلالت را هر دو شامل می شود (۱ مورد)؛ «یوم ندعوا کل اناس بامامهم» «یاد کن روزی را که هر گروهی را با پیشوایان فرا می خوانیم».
معنای امام در لغت
واژه امام که از ماده «ام» می باشد در اصل به معنای «قصد کردن» است. این کلمه در کتب لغت به معانی مختفی آمده، از جمله:۱. کسی که به او اقتدا می شود و در کارها پیشواست.۲. پیشوا؛ ۳.معلم؛ ۴. جاده و راه؛ و مانند آن.ظاهرا ریشه همه آنها «قصد کردن همراه با توجه خاص» است؛ لذا به مادر و اصل و اساس چیزی «ام» گویند؛ چرا که مورد توجه انسان است یا به مقتدا و پیشوا و رهبر «امام» گویند؛ چون مردم با توجه خاص به سراغ او می آیند. .
امام در اصطلاح
از مجموع آیاتی که ذکر شد ـ به کمک معانی لغوی ـ این برداشت را می توان کرد که: امام در اصطلاح اسلامی و مسلمین به «کسی یا چیزی می گویند که با فرمان الهی، راهنما و هدایتگران ما به راه خداست خواه انسان باشد (مثل آیاتی که فرمود: «و جعلناهم ائمة یهدون بامرنا» و «انی جاعلک للناس اماما») یا کتاب باشد (مثل آیه ای که می فرماید: «و من قبله کتاب موسی اماما و رحمة»).همچنین این نکته بدست می آید که: امام در اسلام باید یک شرط داشته باشد و آن اینکه اگر امام «کتاب» باشد باید از جانب خدا بر رسول حق نازل شده باشد (در جهت هدایت مردم). اگر «انسان» باشد، اولا: باید از جانب خداوند معین شده باشد؛ چرا که تعبیر شده به «انی جاعلک للناس اماما» یا «و جعلنا هم ائمة» و ثانیا: معصوم باشد و به طور مطلق ستمگر نباشد (چه نسبت به خود، چه دیگران)؛ چرا که فرمود: «لا ینال عهدی الظالمین» «پیمان من به بیدادگران نمی رسد».
خلاصه
...
