معنی خطبه قاصعه

دانشنامه عمومی

خطبه قاصِعَه بلندترین و طولانی ترین خطبه ای است که در کتاب نهج البلاغه وارد شده. علی بن ابی طالب در این خطبه عُمدتا به مذمّت رذائل اخلاقی نظیر تعصب، تکبر و غرور پرداخته و در این زمینه انسان را به عبرت گرفتن از سرنوشت شیطان و عدم پیروی از او دعوت می کند.
حسینعلی منتظری دربارهٔ علت نام گذاری این خطبه به «قاصِعَه» احتمالاتی را بیان می کند، که بعضی از آن ها عبارت است از:
• «قَصَعَ» در لغت عرب به معنای «حَقَّرَ» باشد. در این صورت قاصعه به معنی «تحقیر کننده» می باشد. زیرا علی در این خطبه شیطان را تحقیر کرده و کوچک شمرده است.
• «قَصَعَ» در لغت عرب به معنای «اَزالَ» باشد. در این صورت قاصعه به معنی «از بین بَرنده» می باشد. زیرا این خطبه باعث از بین رفتن کبر و غرور در شخص متکبر و مغرور می گردد.
تعصب جاهلی عرب علت بیان این خطابه از علی بن ابی طالب بود. چراکه کوفه از قبیله های گوناگونی تشکیل شده بود و هر قبیله خود را نسبت به قبیله دیگر برتر می دانست. کافی بود گذر یکی از افراد این قبیله به قبیله دیگری بخورد و بین ان ها ناراحتی به وجود بیاید. آنگاه یکی از آنان فریاد می زد ( مثلاً می گفت: ای قبیله نخع! ) و از قبیله خود طلب یاری می کرد، در این هنگام چند تن از آن قبیله به جهت یاری رساندن به هم قبیله خود می آمدند و آن شخص دیگر را می زدند. سپس او هم به قبیله خود برمی گشت و یاری می خواست. به این ترتیب قبیله ها به روی یکدیگر شمشیر می کشیدند و باعث کشته شدن تعدادی زیادی آدم می شدند. علی به جهت جلوگیری از این نوع فتنه و آشوب ها این خطبه را بیان کرد.
علی بن ابی طالب در بخشی از این خطبه چنین می گوید:
. . . فَاعْتَبِرُوا بِمَا کَانَ مِنْ فِعْلِ اللَّهِ بِإِبْلِیسَ إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِیلَ وَ جَهْدَهُ الْجَهِیدَ وَ کَانَ قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ لَا یُدْرَی أَ مِنْ سِنِی الدُّنْیَا أَمْ مِنْ سِنِی الْآخِرَةِ عَنْ کِبْرِ سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَمَنْ ذَا بَعْدَ إِبْلِیسَ یَسْلَمُ عَلَی اللَّهِ بِمِثْلِ مَعْصِیَتِهِ کَلَّا مَا کَانَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِیُدْخِلَ الْجَنَّةَ بَشَراً بِأَمْرٍ أَخْرَجَ بِهِ مِنْهَا مَلَکاً إِنَّ حُکْمَهُ فِی أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ لَوَاحِدٌ وَ مَا بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ هَوَادَةٌ فِی إِبَاحَةِ حِمًی حَرَّمَهُ عَلَی الْعَالَمِینَ. فَاحْذَرُوا عِبَادَ اللَّهِ عَدُوَّ اللَّهِ أَنْ یُعْدِیَکُمْ بِدَائِهِ وَ أَنْ یَسْتَفِزَّکُمْ بِنِدَائِهِ وَ أَنْ یُجْلِبَ عَلَیْکُمْ بِخَیْلِهِ وَ رَجِلِهِ فَلَعَمْرِی لَقَدْ فَوَّقَ لَکُمْ سَهْمَ الْوَعِیدِ وَ أَغْرَقَ إِلَیْکُمْ بِالنَّزْعِ الشَّدِیدِ وَ رَمَاکُمْ مِنْ مَکَانٍ قَرِیبٍ …

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] خطبه قاصعه، خطبه قاصعه، بلندترین خطبه نهج البلاغه در نکوهش ابلیس و برحذر داشتن مردم از پیروی او می باشد.
واژه قاصعه از قصع به معنای فرو دادن آب و برطرف کردن عطش ، نشخوار کردن، کوچک شمردن و خوار کردن آمده است.
وجوه تسمیه
شارحان نهج البلاغه وجوه تسمیه گوناگونی برای این خطبه و موصوف شدن آن به قاصعه ذکر کرده اند که برگرفته از معانی لغوی آن است،از جمله این که حضرت علی علیه السلام این سخنان را سوار بر شترش که در حال نشخوار کردن بوده، ایراد کرده است. ابن میثم این وجه را بر دیگر وجوه ترجیح داده است. براساس نقلی پیامبر اکرم نیز سوار بر مرکب ، در حالیکه آن مرکب نشخوار می کرد، خطبه ای خواندند. دیگر آنکه، نصایح و مواعظ در این خطبه از آغاز تا پایان، پشت سرهم تکرار شده و ازاین رو به نشخوار دائم شتر تشبیه شده است. وجه تسمیه دیگر این است که در این خطبه، شیطان و پیروانش تحقیر و خوار شده اند، و دیگر این که این سخنان غرور و خودخواهی متکبران را فرو مینشاند، چونان آبی که عطش را برطرف میسازد.
سبب ایراد خطبه
درباره سبب ایراد این خطبه آمده است که در اواخر خلافت علی علیه السلام (دوره خلافت: ۳۵ـ۴۰)، قبایل متعدد کوفه به شدت دچار تعصب های قبیله ای و جنگهای ناشی از آن شده بودند و حضرت این خطبه را در نکوهش این فرهنگ ناپسند جاهلی ایراد کردند. از آن جا که در اواخر خطبه سخن از جنگهای امام با ناکثین و قاسطین و مارقین به میان آمده، ظاهرآ تاریخ آن اندکی پیش از شهادت او در سال ۳۹ یا ۴۰ بوده است.
شروع خطبه
...
[ویکی شیعه] خطبه قاصِعَه، طولانی ترین خطبه نهج البلاغه است که محتوایی اخلاقی و اجتماعی دارد و موضوع آن نکوهش تعصب و خودپسندی است. این خطبه در اواخر حکومت امیرالمؤمنین(ع) در کوفه ایراد شده و امام در این خطبه درباره تفرقه اجتماعی هشدار داده و عاملان آن را سرزنش می کند.
از موضوعات فرعی این خطبه، جنگ های امام علی(ع) با ناکثین، قاسطین، و مارقین و شجاعت امام در دوره جوانی و به خاک افکندن بزرگان عرب، تربیت پیامبر(ص) از کودکی به واسطه فرشته الهی، قرابت امام علی(ع) با پیامبر و تربیت شدنش تحت نظارت او، حیله های ابلیس و یکی از معجزات پیامبر(ص) در حضور بزرگان قریش است.
این خطبه به صورت مستقل ترجمه و شرح شده است. شماره ترتیبی این خطبه در نسخه های نهج البلاغه، متفاوت است.
[ویکی اهل البیت] خطبه قاصعه، بلندترین خطبه نهج البلاغه در نکوهش ابلیس و برحذر داشتن مردم از پیروی اوست.
واژه قاصعه از ق ص ع به معنای فرو دادن آب و برطرف کردن عطش، نشخوار کردن، کوچک شمردن و خوار کردن آمده است شارحان نهج البلاغه وجوه تسمیه گوناگونی برای این خطبه و موصوف شدن آن به قاصعه ذکر کردهاند که برگرفته از معانی لغوی آن است؛ از جمله این که حضرت علی علیه السلام این سخنان را سوار بر شترش که در حال نشخوار کردن بوده، ایراد کرده است. ابن میثم این وجه را بر دیگر وجوه ترجیح داده است. براساس نقلی پیامبر اکرم نیز سوار بر مرکب، در حالیکه آن مرکب نشخوار میکرد، خطبه ای خواندند. دیگر آنکه، نصایح و مواعظ در این خطبه از آغاز تا پایان، پشت سرهم تکرار شده و ازاینرو به نشخوار دائم شتر تشبیه شده است. وجه تسمیه دیگر این است که در این خطبه، شیطان و پیروانش تحقیر و خوار شده اند، و دیگر اینکه این سخنان غرور و خودخواهی متکبران را فرو مینشاند، چونان آبی که عطش را برطرف میسازد.
درباره سبب ایراد این خطبه آمده است که در اواخر خلافت علی علیه السلام، قبایل متعدد کوفه به شدت دچار تعصب های قبیلهای و جنگهای ناشی از آن شده بودند و حضرت این خطبه را در نکوهش این فرهنگ ناپسند جاهلی ایراد کردند. از آنجا که در اواخر خطبه سخن از جنگهای امام با ناکثین و قاسطین و مارقین به میان آمده، ظاهرآ تاریخ آن اندکی پیش از شهادت او در سال 39 یا 40 بوده است.
ین خطبه چند شرح دارد، از جمله شرح فارسی عبدالکریم بن محمدیحیی قزوینی که آن را در یکی از ابواب کتاب نظم الدرر و نضدالغرر آورده است ؛ و شرح خطبه قاصعه نوشته حسین علی منتظری (تهران 1368ش).
و قد علمتم موضعی من رسول الله صلی الله علیه و آله بالقرابة القریبة و المنزلة الخصیصة وضعنی فی حجره و أنا ولید یضمنی إلی صدره و یکنفنی فی فراشه و یمسنی جسده و یشمنی عرفه و کان یمضغ الشی ء ثم یلقمنیه و ما وجد لی کذبة فی قول و لا خطلة فی فعل و لقد قرن الله به صلی الله علیه و آله من لدن أن کان فطیما أعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم و محاسن أخلاق العالم لیله و نهاره.
و لقد کنت أتبعه اتباع الفصیل أثر أمه یرفع لی فی کل یوم من أخلاقه علما و یأمرنی بالاقتداء به و لقد کان یجاور فی کل سنة بحراء فأراه و لا یراه غیری و لم یجمع بیت واحد یومئذ فی الإسلام غیر رسول الله صلی الله علیه و آله و خدیجة و أنا ثالثهما أری نور الوحی و الرسالة و أشم ریح النبوة.
و لقد سمعت رنة الشیطان حین نزل الوحی علیه صلی الله علیه و آله فقلت یا رسول الله ما هذه الرنة فقال هذا الشیطان قد أیس من عبادته إنک تسمع ما أسمع و تری ما أری إلا أنک لست بنبی و لکنک لوزیر و إنک لعلی خیر.