دانشنامه اسلامی
در آیاتی، انکار خداوند و پیامبران، شرک به خدا و بت پرستی و ایمان نیاوردن به آیات الهی اسراف معرفی شده، آن را موجب بروز دشواری های فراوان در زندگی دنیا و عامل نابینایی انسان در آخرت و گرفتاری در عذاب دردناک و ماندگار می شمارد.
در آیات ۳۴- ۳۵ غافر پس از طرح دفاع مؤمن آلفرعون از موسی علیه السلام، منکران نبوّت، مسرف و شکاک خوانده شدهاند:«کَذلکَ یضِلُّ اللّهُ مَن هُو مُسرفٌ مُرتاب».
و جدال و اشکالهای بیدلیل آنان در آیات الهی، موجب بسته شدن دل آنها برای پذیرش حقیقت دانسته شده است:«کَذلِکَ یطبَعُ اللَّهُ عَلی کُلّ قَلبِ مُتَکَبّرٍ جَبّار».
در همین سوره با درخواست فرعونیان، مبنی بر کفر به خدای یگانه مخالفت ورزیده، پشتوانه آنان را در دنیا و آخرت، سست و بیپایه میشمرد، زیرا همه ما به سوی خداوند بازگشته، مسرفان در آن هنگام به آتش الهی دچار خواهند گشت: «و أنَّ المُسرِفینَ هُم أَصحبُ النّار». آیات آغازین سوره انبیاء نیز مسرفان را مخالفان انبیا در طول تاریخ و ستمگر وصف میکند و به سرانجام هلاکتبارشان اشاره دارد: «و أَهلَکنَا المُسرِفین».
در آیات ۱۳- ۱۹ یس نیز دو تن از فرستادگان پیامبران در محاجّه با قوم خود که با آنان به مخالفت برخاسته و به قتل و شکنجه تهدیدشان کرده بودند، آنان را قومی اسرافکار مینامند:«بَل أَنتُم قَومٌ مُسرِفون». با این همه، اسرافکاری اعتقادی انسانها، مانع از فرود آمدن وحی بر آنان نیست: «أَفنضرِبُ عَنکُم الذِّکرَ صَفحًا أَن کنتُم قَومًا مُسرِفین».
اسرافِ اخلاقی و رفتاری
ارتکاب گناهان و گرایش به مادّیات و قطع علاقه از خداوند، موجب خروج انسان از راه حق شده، او را در یکی از منازل تاریک اسراف قرار میدهد. خداوند در آیه ۵۳ زمر گنهکارانی که جان خویش را در معرض اسراف قرار دادهاند، به توبه فرا میخواند و آنان را از یأس و ناامیدی پرهیز و به ایشان وعده آمرزش میدهد:«قُل یعِبادِی الّذینَ أَسرَفوا عَلی أَنفسِهِم لَاتَقنَطوا مِن رَحمةِ اللّهِ إِنّ اللّهَ یغفِرُ الذُّنوبَ جَمیعًا ...».
برای آیه شأن نزول های خاصی مطرح شده است؛ امّا هیچ یک موجب انحصار آن در مورد خاصی نمیشود و شمول آن را بر همه مسلمانان و هر نوع خطا و گناهی از بین نمیبرد ، بر همین اساس، پیامبر صلی الله علیه و آله در تفسیر این آیه فرمودهاند:«بل للمسلمین عامة».
خداوند در آیه ۱۲ یونس کسی را که هنگام بلا و مصیبت از خداوند یاری میطلبد و در وقت آسایش و راحتی از یاد او غافل میشود، از مسرفانی میشمارد که اعمال زشت خود را زیبا میپندارند:«کَذلکَ زُینَ لِلمُسرِفینَ مَا کَانوا یعمَلون». برخی، توجه بیش از حدّ به امور غیر مهم، چون مسائل دنیایی در مقابل امور آخرتی و اصالت بخشیدن به دنیا در مقابل خدا را نوعی اسراف شمردهاند؛ مانند کسی که سرمایهای گران را در برابر امری ناچیز هدر دهد.
از دیگر مصادیق اسراف در زمینه امور اخلاقی، انحراف جنسی است. قوم لوط، نخستین کسانی بودند که از زنان روی گردانده، به همجنس بازی گراییدند. حضرت لوط علیه السلام در آیات ۸۰-۸۱ اعراف آنان را از ارتکاب این عمل زشت، پرهیز داده، از اسرافکاران میشمرد:«بَل أَنتُم قَومٌ مُسرِفون». در ادامه این آیات و در آیات ۳۲-۳۴ ذاریات به سرانجام رقّتبار آن قوم اشاره میکند: «لِنُرسِلَ عَلیهِم حِجارَةً مِن طِینٍ مُسوَّمةً عِندَ رَبِّکَ لِلمُسرِفین». خداوند، فرشتگان عذاب را با سنگهایی ویژه بر سرآنان فرو فرستاد و همه مسرفان را نابود کرد.
هرگونه رفتار نادرست و خارج از حدّ اعتدال نیز در فرهنگ قرآن، اسراف شمرده شده است ؛ در آیه ۱۴۷ آل عمران مردان الهی و یاران پیامبران، از خداوند درباره گناهان خود و افراط و تفریط در کارهای خویش، طلب آمرزش کرده و ثبات قدم و پیروزی بر قوم کافران را از او درخواست میکنند:«رَبَّنا اغفِرلَنا ذُنوبَنا و إِسرافَنا فِی أَمرِنا».
برخی تعبیر «إسرافنا فِی أَمرِنا» را به معنای گناهان کبیره دانستهاند ؛ ولی اطلاق واژه «اسراف» و «امر» با محدود ساختن آن منافات دارد، بنابراین در آیه پیشگفته، هرگونه خروج از حدّ اعتدال بر اثر جهل و غفلت یا از روی عمد، نکوهش شده است. خداوند در آیه ۲۸ کهف از پیامبر صلی الله علیه و آله میخواهد به سوی کسانی نگراید که غفلت بر قلبشان چیره شده و از هوای نفس پیروی می کنند:«و لَا تُطِع مَن أَغفَلنا قَلبهُ عَن ذِکرِنا واتّبعَ هَواهُ و کَانَ أَمرُه فُرُطًا». خداوند این اشخاص را به افراطکاری و اسراف وصف کرده است. برخی تعبیر «وَ کَانَ أَمرُه فُرُطًا» را به معنای نابودی یا مخالفت با حق دانستهاند ؛ امّا گویا گمراهی و نابودی، نتیجه افراط بوده و مخالفت با حق نیز از مصادیق آن است.
اسراف اجتماعی
استبداد، خودکامگی، استکبار، استثمار، خونریزی، ستم و هرگونه فساد اجتماعی از مصادیق بارز اسراف به شمار میرود. خداوند در سوره مائده، پس از بیان نزاع هابیل و قابیل که سرانجام آن تحقق نخستین فساد بر روی زمین بود، بنی اسرائیل را از ریختن خون بیگناهان و فساد بر زمین نهی کرده و از فسادهای اجتماعی آنان به اسراف تعبیر میکند:«ثُمّ إِنّ کَثیرًا مِنهُم بَعدَ ذلکَ فِیالأَرضِ لَمُسرِفون».
مفسران در توضیح اسرافکاری بنیاسرائیل، مواردی را بر شمردهاند: حلال شمردن حرامهای الهی، قتل و خونریزی، کفر و شرک، مخالفت با پیامبران، پیروی از هوای نفس، ارتکاب گناهان و هرگونه تجاوز به حریم حق و حقیقت. خداوند در این آیه، قانون شکنی و سرپیچی از دستورهای الهی را مصداق اسراف شناسانده است. به تصریح قرآن، حکمِ قضایی اسراف و فساد در جامعه، اعدام و تبعید است.در آیه ۸۳ یونس به ترس و نگرانی یاران موسی علیه السلام از فرعون و سپاهیانش اشاره شده، فرعون را مستبدّی برتریجو میشمرد که در زمره مسرفان است:«إِنّ فِرعَونَ لَعالٍ فِیالأَرضِ و إِنّهُ لَمنَ المُسرِفین». فرعون با ادعای خدایی و ارتکاب قتل و ستم بسیار و عصیان و طغیان آشکار در برابر خداوند، از مصادیق بارز مسرفان به شمار میرود. آیات ۳۰-۳۱ دخان نیز به نجات بنیاسرائیل از عذابها و شکنجههای فرعونیان اشاره کرده و فرعون را مردی متکبّر و اسرافکار خوانده است: «إِنّهُ کانَ عالِیا مِنَ المُسرِفین».
حضرت صالح علیه السلام در آیات ۱۴۱-۱۵۲ شعراء با اندرز قوم ثمود، آنان را به تقوای الهی و اطاعت از پیامبر خدا فرا میخواند. سپس آنان را از پیروی مسرفان پرهیز داده، این گروه را مفسد در زمین میشناساند که هیچگاه به اصلاح امور اقدام نمیکنند:«و لَا تُطیعُوا أَمرَ المُسرِفینَ الَّذینَ یفسِدونَ فِیالأَرضِ و لَا یصلِحون». مفسران، بزرگان و رؤسای قوم ثمود را مصداق اسرافکاران در این آیات دانسته و تجاوز و افساد آنان را موجب حلول عذاب الهی شمردهاند، زیرا فساد، همواره عذاب خداوند را در پی دارد.
اسراف قضایی و کیفری
...
