دانشنامه اسلامی
ازهری در سال 312ق به قصد زیارت خانه خدا راهی مکه مکرمه شد. گروهی از قرمطیان در ریگزار هبیر واقع در عربستان بر کاروانی از حجاج که از مکه باز می گشت، تاختند. بسیاری از کاروانیان را کشتند، یا اسیر کردند و جمعی از آنان نیز بر اثر تشنگی و گرسنگی از میان رفتند. ازهری نیز که در میان کاروانیان بود، اسیر شد و چندی در میان گروه هایی از مهاجمان که از طوایف هوازن و تمیم و اسد بودند، به سر برد. خود در مقدمه تهذیب این مطالب را ذکر کرده است، و گفته است که پس از حمله و تقسیم غنایم، به دست گروهی از عرب های بادیه نشین افتاده که ذوق و قریحه ی بدوی داشته اند و به ندرت در کلامشان لحن یا خطای فاحشی راه یافته بود و از لهجه سالم و دست نخورده ای برخودار بودند، لذا معاشرت با آنها را غنیمت شمرده و از آنها در انتخاب کلمات فصیح و صحیح بهره برده است.
به درستی نمی دانیم که او کی و چگونه از اسارت رهایی یافته است. آنچه منابع دراین باره آورده اند، تنها شامل اشاره هایی مبهم است به اینکه چگونه وی در جستجوی لغت به سرزمینهای عرب سفر کرده، یا چگونه به بغداد رفته است؛ ولی در نقل این روایات، هیچ گاه ترتیب تاریخ مراعات نشده است. به هر حال، وی ظاهراً اندکی پیش یا پس از اسارت به بغداد سفر و با ابن درید نیز دیدار کرد. ولی رفتار ابن درید مایه ناخشنودی و سپس انتقاد شدید ازهری از او شد و اقامت او در بغداد ظاهراً به درازا نکشید و چندی بعد به هرات بازگشته و به تدوین لغت نامه ی خود پرداخته است. او تا پایان عمر در هرات زیسته و در همان شهر در سال 370ق درگذشته است.
1- ابراهیم بن محمد بن عرفة نفطویه
2- ابوبکر محمد بن سری بن سهل، معروف به ابن سراج
