دانشنامه اسلامی
کتاب، فاقد باب بندی و فصل بندی است، ولی در قالب شش عنوان کلی مختلف، اصولی بودن یا نبودن ترتب و شرایط تحقق آن و ادله مخالفین و موافقین و فروعات متعدد آن و... را بیان کرده است.
ترتب، در لغت یعنی به ترتیب بودن دو امر و در اصطلاح، عبارت است از اجتماع دو حکم فعلی در یک موضوع یا در دو موضوع در زمان واحد، به گونه ای که مکلف نتواند هر دو را امتثال کند و یکی اهم از دیگری باشد. فرق بین قول به ترتب و عدم ترتب این است که بنا بر قول به ترتب، اگر مکلف اهم را انجام دهد ثواب می برد و با ترک مهم عقابی متوجه او نخواهد بود و اگر اهم را انجام ندهد و مهم را انجام دهد، یک عقاب از ناحیه ترک اهم متوجه او می شود و یک ثواب نیز برای انجام مهم می برد و اگر اهم و مهم را با هم ترک کرد دو عقاب متوجه او خواهد بود، اما بنا بر قول به بطلان ترتب، اگر مکلف، اهم را انجام ندهد، یک عقاب متوجه او خواهد بود، خواه مهم را انجام دهد یا انجام ندهد؛ یعنی مهم نقشی ندارد و اصلاً به فعلیت و تنجز نمی رسد تا اینکه ثواب و عقاب بر آن مترتب شود.
مؤلف، بعد از اثبات اصولی بودن مسئله، به مباحث زیر می پردازد:
الف) شرایط تحقق ترتب، عبارتند از: 1. وجود تضاد بین دو امر و مراد از تضاد در این جا تضادِ بالذات و بالتبع نیست، بلکه تضاد بالعرض است. 2. هر دو حکم، الزامی باشد. 3. مهم، امر عبادی باشد. 4. مهم، مشروط به قدرت شرعیه نباشد. 5. تضاد میان متعلقین، اتفاقی باشد. 6. مهم، ضروری الوجود به هنگام عصیان نباشد. 7. تنجز خطاب اهم بر مکلف. 8. وصول تکلیف به اهم بنفسه برای مکلف باشد، زیرا در غیر این صورت، عصیانی در حق وی محقق نمی شود. 9. در موضوع امر ترتبی، جهل مأخوذ نباشد. 10. متزاحمین، عرضی باشند. نویسنده، در ضمن بیان هر کدام از شرایط فوق، آنها را مورد نقد و بررسی قرار داده و در این باره بیشتر به فرمایشات محقق نایینی متمسک می شود.
