دانشنامه اسلامی
دانستیم که مسئله اصلی شناخت شناسی این است که آیا انسان توان کشف حقایق و اطلاع بر واقعیات را دارد یا نه و اگر دارد از چه راهی می تواند به آنها برسد و معیار بازشناسی حقایق از پندارهای نادرست و مخالف با واقع چیست و به دیگر سخن محور اصلی مباحث شناخت شناسی را مسئله ارزش شناخت تشکیل می دهد و سایر مسائل از مقدمات یا توابع این مبحث به شمار می روند. و چون شناخت دارای انواع گوناگونی است طبعا مسئله ارزش شناخت هم ابعاد مختلفی خواهد داشت ولی آنچه برای فلسفه اهمیت ویژه ای دارد ارزش یابی شناخت عقلانی و اثبات توان عقل بر حل مسائل هستی شناسی و سایر شاخه های فلسفه است. ما نخست به بررسی اقسام کلی شناخت پرداختیم و به این نتیجه رسیدیم که یک دسته از شناخت های انسان بی واسطه و حضوری و به تعبیر دیگر یافتن خود واقعیت است و در چنین شناخت هایی جای احتمال خطا هم وجود ندارد ولی نظر به اینکه این شناخت ها به تنهایی نیاز علمی بشر را رفع نمی کند به بررسی علم حصولی و اقسام آن همت گماشتیم و نقش حس و عقل را در آنها روشن کردیم. اکنون نوبت آن فرا رسیده که به مسئله اصلی بازگردیم و به تبیین ارزش شناخت های حصولی بپردازیم و با توجه به اینکه شناخت حصولی به معنای کاشف بالفعل از واقعیات همان تصدیقات و قضایا است طبعا ارزش یابی شناخت های حصولی هم در دایره آنها انجام می گیرد و اگر سخنی از تصورات به میان بیاید به صورت ضمنی و به عنوان اجزاء تشکیل دهنده قضایا خواهد بود.
چیستی حقیقت
مشکل اساسی در باب ارزش شناخت این است که چگونه می توان اثبات کرد که شناخت انسان مطابق با واقع است و این مشکل در موردی رخ می نماید که بین شناسنده و متعلق شناخت واسطه ای در کار باشد که به لحاظ آن فاعل شناسایی متصف به عالم و متعلق شناسایی متصف به معلوم گردد و به دیگر سخن علم غیر از معلوم باشد اما در موردی که واسطه ای در کار نباشد و عالم وجود عینی معلوم را بیابد طبعا جای چنین سؤالی هم نخواهد بود. بنابراین شناختی که شانیت حقیقت بودن یعنی مطابق با واقع بودن و خطا بودن یعنی مخالف با واقع بودن را دارد همان شناخت حصولی است و اگر شناخت حضوری متصف به حقیقت شود به معنای نفی خطا از آن است. ضمنا تعریف حقیقت که در مبحث ارزش شناخت مورد بحث واقع می شود معلوم شد یعنی عبارت است از صورت علمی مطابق با واقعیتی که از آن حکایت می کند و اما تعریف های دیگری که احیانا برای حقیقت می شود مانند تعریف پراگماتیست ها حقیقت عبارت است از فکری که در زندگی عملی انسان] مفید باشد یا تعریف نسبیین که حقیقت عبارت است از شناختی که مقتضای دستگاه ادراکی سالم باشد یا تعریف سومی که می گوید حقیقت عبارت است از آنچه همه مردم بر آن اتفاق دارند یا تعریف چهارمی که می گوید حقیقت عبارت است از شناختی که بتوان آنرا با تجربه حسی اثبات کرد همه اینها در واقع فرار از موضوع بحث و شانه خالی کردن از پاسخ به سؤال اساسی در مبحث ارزش شناخت است و می توان آنها را به عنوان نشانه هایی از عجز تعریف کنندگان نسبت به حل این مساله تلقی کرد و به فرض اینکه بتوان توجیه صحیحی برای بعضی از آنها ارائه داد یا آنها را حمل بر تعریف به لوازم اخص کرد که تعریف صحیحی نیست یعنی به عنوان ذکر نشانه های خاصی از بعضی از حقایق به حساب آورد یا حمل بر اصطلاحات خاصی نمود ولی به هر حال باید توجه داشت که هیچکدام از این توجیهات راهی به سوی حل مساله مورد بحث نمی گشاید و همچنان سؤال درباره حقیقت به معنای شناخت مطابق با واقع به حال خود محفوظ مانده پاسخ صحیح و روشن گری می طلبد
معیار بازشناسی حقایق
عقل گرایان معیار بازشناسی حقایق را فطرت عقل معرفی می کنند و قضایایی را که به شکل صحیحی از بدیهیات استنتاج شود و در واقع جزئیاتی از آنها را تشکیل دهد حقیقت می شمارند و قضایای حسی و تجربی را هم تا آنجا که به کمک براهین عقلی قابل اثبات باشد معتبر می دانند ولی بیانی از ایشان برای مطابقت بدیهیات و فطریات با واقعیات به ما نرسیده جز آنچه از دکارت نقل کردیم که در مورد افکار فطری به حکمت و عدم فریب کاری خدای متعال تمسک کرده بود و ضعف آن هم روشن است. البته جای هیچ شکی نیست که عقل بعد از تصور موضوع و محمول قضایای بدیهی خود بخود و بدون نیاز به تجربه قاطعانه حکم به اتحاد آنها می کند و کسانی که درباره این قضایا تشکیکاتی کرده اند یا موضوع و محمول آنها را درست تصور نکرده اند و یا دچار نوعی بیماری و وسواس بوده اند ولی سخن در این است که آیا این نوع درک باصطلاح فطری لازمه نوع آفرینش عقل انسانی است به طوری که ممکن است عقل موجود دیگری مثلا عقل جن همین قضایا را به گونه دیگری درک کند یا اگر عقل انسان طور دیگری آفریده شده بود مطالب را به صورت دیگری درک می کرد و یا اینکه این ادراکات کاملا مطابق با واقع و نمایشگر امور نفس الامری است و هر موجود دیگری هم که دارای عقل باشد به همین صورت درک خواهد کرد. واضح است که معنای ارزش واقعی داشتن و حقیقت بودن شناخت عقلانی همین شق دوم است ولی صرف فطری بودن آن بنابر اینکه به صورت صحیحی تفسیر شود چنین مطلبی را اثبات نمی کند. از سوی دیگر تجربه گرایان معیار حقیقت بودن شناخت را این دانسته اند که قابل اثبات به وسیله تجربه باشد و بعضی از ایشان افزوده اند که باید با تجربه عملی پراتیک اثبات شود. اما روشن است که اولا این معیار فقط درباره محسوسات و اموری که قابل تجربه عملی باشند کارآیی دارد و حتی مطالب منطقی و ریاضی محض را نمی توان با این معیار سنجید و ثانیا نتیجه تجربه حسی و عملی را باید به وسیله علم حصولی درک کرد و عینا سؤال مورد بحث درباره آن تکرار می شود که آن علم حصولی چه ضمانت صحتی دارد و حقیقت بودن آن را با چه معیاری باید تشخیص داد
تحقیق در مسئله
...
