نشانه شناسی
دانشنامه عمومی
نشانه شناسی علمی است که به بررسی انواع نشانه ها، عوامل حاضر در فرایند تولید و مبادله و تعبیر آنها و نیز قواعد حاکم بر نشانه ها می پردازد. نشانه چیزی است که بر غیر خود دلالت دارد.
دانش نشانه شناسی بررسی معناسازی، فرایند شکل گیری نشانه ها و فهم ارتباطات معنادار است. نشانه شناسی شامل مطالعه ساخت و شکل گیری نشانه ها، اشارات، دلالت ها، نام گذاری ها، قیاس ها، تمثیل ها، استعاره ها و رمزگان های ارتباطی است. نشانه ها بر پایه روش یا رمزگان مورد بهره برای انتقالشان دسته بندی می شوند که می تواند آواهای خاص، علامت های الفبایی، نمادهای تصویری، حرکات بدن یا حتی پوشیدن یک لباس ویژه باشد. هر کدام از این ها برای رساندن پیام ابتدا باید توسط گروه یا جامعه ای از انسان ها به عنوان حامل معنایی خاص پذیرفته شده باشند.
نشانه شناسان نشانه ها را جدا از هم مطالعه نمی کنند، بلکه توجه خود را به مطالعه شکل گیری و مبادله معنا در متون و گفتمان های مختلف و در سطوح همزمانی و در زمانی معطوف کرده اند.
این رشته با سخنرانی های زبان شناس سوئیسی فردینان دو سوسور در دانشگاه ژنو آغاز شد. تنها پس از مرگ او بود که به کوشش شاگردانش اندیشه های او در کتابی با نام دروسی در زبان شناسی عمومی در سال ۱۹۱۶ به چاپ رسید. افلاطون در رسالهٔ کراتیلوس رابطهٔ میان واژه و شیء را یک رابطهٔ حقیقی می دانست، ولی سوسور آن را دلبخواهانه یا اختیاری می دانست و پیوند میان واژه و شیء و همچنین واژه و مفهوم را زادهٔ یک همگرایی و همرایی اجتماعی دانست.
او در «درس زبان شناسی عمومی» در توضیح نشانه شناسی می گوید: می توان علمی را تصور کرد که به مطالعه زندگی نشانه ها در یک جامعه بپردازد. این علم بخشی از روان شناسی اجتماعی و در نتیجه روان شناسی عمومی خواهد بود. نشانه شناسی معلوم می کند که نشانه ها از چه تشکیل شده اند و چه قوانینی بر آن ها حکم فرماست.
او جستار خود را این گونه می آغازد: در همهٔ دانش ها شیء مقدم ترین بخش یک پژوهش است در حالیکه در زبانشناسی هنگامی که به سراغ واژه می رویم متوجه می شویم که برای بررسی آن واژه نخست نیاز به شناختن دیدگاهمان داریم آیا ما واژه را از دید معنایی بررسی می کنیم یا ریشه یابی یا تاریخی یا جز اینها. پس استواری ای که دانش باید به دنبال بیاورد در گام نخست به خطر می افتد. پس سوسور به دنبال ساختاری استوار به ساختار زبان می رسد آنچه بنیاد نشانه شناسی را خواهد ساخت.
دانشنامه آزاد فارسی
مطالعۀ نشانه ها و رفتار نشانه دار. از بنیادگذاران آن، فردینان دو سوسور زبان شناس سوئیسی، آن را بررسی «زندگی نشانه ها در جامعه» تعریف کرده است. اگرچه این اصطلاح را جان لاک، فیلسوف انگلیسی در قرن ۱۷، به کار برده بود، طرح آن به مثابۀ شیوه ای میان رشته ای برای بررسی پدیده هایی در رشته های مختلف، در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰م با کارهای مستقل از یکدیگرِ سوسور و فیلسوف امریکایی، چارلز سندرز پرس، صورت پذیرفت. کار پرس در این زمینه با تکیه بر منطق و اصالت عمل انجام گرفت. از دستاوردهای بزرگ او در نشانه شناسی این بود که نشانه ها را به سه نوع اصلی تقسیم کرد: ۱) تصویر، که به مورد اشاره اش شباهت دارد (مثل تابلوی خطر سقوط سنگ از کوه در جاده ها)؛ ۲) نمایه، که مورد اشاره اش را تداعی می کند (مانند دود که نشانۀ آتش است)؛ و ۳) نماد، که با مورد اشاره اش نسبت قراردادی دارد (از قبیل واژه، یا علامت های راهنمایی و رانندگی). پرس همچنین مطرح کرد نشانه هرگز نمی تواند معنی ثابتی داشته باشد، زیرا معنی همواره مشروط به شرایطی است. سوسور زبان را دستگاهی از نشانه ها می دانست. دستاوردهای او مفهوم ها و روش هایی فراهم آورده است که نشانه شناسان در نظام های دیگری به جز زبان نیز آن ها را به کار می برند. ازجملۀ آن ها تمایزی است که سوسور بین دو مؤلفۀ ناگسستنی هر نشانه قائل می شود: دال که در زبان مجموعه ای از آواهای گفتاری یا علامت های روی کاغذ است؛ و مدلول که معنا و مفهوم نهفته در نشانه است. سوسور همچنین پارول (گفتار) یا عمل گفتار فردی را، از لانگ (زبان) یا نظام بنیادین قراردادهایی که گفتارها را مفهوم می کند، جدا کرد. برای نشانه شناسان لانگ اهمیت بیشتری دارد. این توجه به ساختار نهفته در پس کاربرد نشانه ها، نشانه شناسی را با ساختارگرایی پیوند می دهد که اهتمام بر تحلیل این روابط دارد. از این رو نظریات سوسور برای ساخت گرایی، به ویژه زبان شناسی ساختاری، و پساساخت گرایی نیز اهمیت اساسی پیدا می کند. نشانه شناسان امروزه آرای پرس و سوسور را در رشته های بسیاری ازجمله زیباشناسی، مردم شناسی، روان کاوی، ارتباطات، و معناشناسی به کار می برند. از میان پرنفوذترین این دانشمندان، محققان فرانسوی ازجمله کلود لِوی استروس، ژاک لاکان، میشل فوکو، ژاک دریدا، رولان بارت، و ژولیا کریستوادرخور ذکرند.
