نظام الملک طوسی

لغت نامه دهخدا

نظام الملک طوسی. [ ن ِ مُل ْ م ُ ک ِ ] ( اِخ ) ( خواجه... ) حسن بن ابوالحسن علی بن اسحاق بن عباس طوسی ، مکنی به ابوعلی ، و ملقب به سیدالوزراء و قوام الدین و رضی امیرالمؤمنین و مشهور به خواجه نظام الملک طوسی دانشمند و نویسنده قرن پنجم و وزیر نامدار ملکشاه سلجوقی است. وی به سال 408 یا 410 در قریه نوغان از قرای رادکان طوس ولادت یافت پدرش از جانب سوری بن المعتز عامل طوس بود، وی در طوس قرآن را فراگرفت و در نشابور و مرو فقه شافعی را آموخت و در بلخ به خدمت دبیری ابوعلی بن شاذان درآمد، سپس با همین سمت نزد الب ارسلان رفت و چون الب ارسلان به جای پدر نشست و بر سراسر خراسان استیلا یافت ، خواجه را به سال 451 به وزارت خود گماشت و چهار سال بعد که الب ارسلان به جای عم خود طغرل به پادشاهی رسید، خواجه نظام الملک هم جانشین عمیدالملک کندری شد و از این سال [ 445 ] تا سنه 485 با قدرت در منصب وزارت باقی بود، وی در طول سی سال وزارت نهایت لیاقت و کاردانی و قدرت خود را آشکار نمود مهام اموردولت سلجوقیان به دست کفایت او بود و در بسط قدرت سلجوقیان سهمی بسزا داشت ، و سرانجام روزی که به سعایت مخالفان از وزارت معزول شد شیرازه نظم و قدرت دولت سلجوقی از هم گسست. خواجه اندکی بعد از عزل از مقام وزارت در راه بغداد به دست بوطاهر ارانی یکی از مریدان حسن صباح و فدائیان اسماعیلیه کشته شد ( دهم رمضان 485 )، ملکشاه هم بیست روزی بیش پس از مرگ وی نپائید، و به قول امیر معزی :
رفت در یک مه به فردوس برین دستور پیر
شاه برنا از پی او رفت در ماه دگر
کرد ناگه عجز سلطان قهر یزدان آشکار
قهر یزدانی ببین و عجز سلطانی نگر.
وی وزیری توانا و کاردان و دانش پرور بود مذهب شافعی داشت و فقها و متصوفه را ارج نهاد و مدارس و خانقاههای بسیار در اکناف قلمرو دولت سلجوقی پی افکند، از آنجمله بود مدارس معتبری که به نام نظامیه در اصفهان و بصره و بلخ و بغداد ومرو و نیشابور و هرات و آمل و موصل تأسیس کرد و ماهانه مرتبی برای طلاب و اساتید آنجا اختصاص داد. گذشته از اینها، وی نویسنده چیره دستی بود، از تألیفات اوست : کتاب سیاستنامه یا سیرالموک یا پنجاه فصل که به نثر سلیس و جزیل و شیرینی در موضوعات گوناگون علم الاجتماع به اشارت و برای ملکشاه سلجوقی نگارش یافته است ، دیگر، دستور الوزارة یا وصایای نظام الملک است که خطاب به فرزند خویش فخرالملک نظام الدین در ذکر شرایط وزارت و رموز سیاست نوشته است. ( از تاریخ ادبیات در ایران ، دکتر صفا ج 2 صص 904-908 ). و نیز رجوع به تاریخ تمدن اسلامی ج 3 ص 304 و تاریخ دولة آل سلجوق چ مصر و تاریخ گزیده ص 443 و تجارب السلف ص 266 و حبیب السیر ج 2 ص 494 و حوادث الجامعة ابن الفوطی ص 124 و دائرة المعارف اسلامی ج 3 ص 404 و دستورالوزراء ص 149 و راحةالصدور ص 125 و طبقات الشافعیه سبکی ج 3 ص 137 و کامل ابن اثیر ج 8 ص 161 و آتشکده آذر چ سادات ناصری ج 2 حاشیه ص 507 و 508 و راحةالصدور راوندی صص 125-135 شود.

فرهنگ فارسی

حسن بن ابوالحسن علی بن اسحق بن عباس طوس مکنی به ابو علی و ملقب به سید الوزرائ و قوام الدین و رضی امیرالمومنین و مشهور به خواجه نظام الملک طوسی دانشمند و نویسند. قرن پنجم و وزیر نامدار ملکشاه سلجوقی است ٠ وی به سال ۴٠۸ یا ۴۱٠ در قری. نوغان از قرای رادکان طوس ولادت یافت پدرش از جانب سوری بن المعتز عامل طوس بود خواجه اندکی بعد از عزل از مقام وزارت در راه بغداد به دست بوطاهر ارانی یکی از مریدان حسن صباح و فدائیان اسماعیلیه کشته شد ٠

دانشنامه آزاد فارسی

نِظامُ المُلک طوسی (طوس ۴۰۸ـ۴۸۵ق)
ابوعلی قوام الدین حسن ، معروف به خواجه نظام الملک، از وزرا و رجال و نویسندگان مشهور دورۀ سلاجقه . از کودکی به تحصیل علم پرداخت . پس از فراغت از تحصیل ، در بلخ نزد ابوعلی بن شاذان و آلب ارسلان به دبیری پرداخت . خواجه در ۴۵۱ق به وزارت آلب ارسلان و سپس ملکشاه برگزیده شد و چون وزیر باکیاستی بود، ۳۰ سال در این شغل باقی ماند، اما براثر اختلاف با ترکان خاتون بر سر جانشینی ملکشاه از وزارت برکنار شد و در راه بغداد به دست یکی از فدائیان اسماعیلی به قتل رسید. خواجه نظام الملک شافعی مذهب بود و به فقها و متصوفه ارادت خاصی داشت . به همین منظور، مدارس و خانقاه ها و بیمارستان هایی در شهرها، ازجمله بلخ ، هرات ، نیشابور، اصفهان ، ری و بغداد بنا کرد که مدارس آن به نظامیه مشهور شده اند. وی نسبت به شیعه خصومت داشت و با علمای شیعه مخالفت می کرد. خواجه فردی ادیب و شاعر بود و شعرایی چون لامعی گرگانی و امیر معزّی وی را ستوده اند. از وی کتابی به نام سیاست نامه یا سیرالملوک به فارسی و نیز رساله ای به نام قانون الملک یا دستورالوزرا که قسمتی از سیاست نامه است ، باقی مانده است .

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] نظام الملک طوسی (دیدگاه های اقتصادی). ابوالحسن علی بن اسحاق بن عباس طوسی، مشهور به خواجه نظام الملک طوسی، دانشمند و نویسنده قرن پنجم و وزیر نامدار دوره سلجوقی است. از اندیشه های اقتصادی نظام الملک می توان به ماهیت و اساس دولت، دخالت دولت در بازار و تامین منافع مصرف کنندگان و غیره نام برد.
ابوالحسن علی بن اسحاق بن عباس طوسی، مکنّی به ابوعلی مقلب به «سیدالوزراء و قوام الدین» و مشهور به «خواجه نظام اللملک طوسی»، دانشمند و نویسنده قرن پنجم و وزیر نامدار دوره سلجوقی است.
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷، چاپ دوم، ج۱۴، ص۲۲۵۷۱.
نقد و بررسی دیدگاه های اقتصادی خواجه نظام الملک بدین شرح هست:
← ماهیت و اساس دولت
۱. ↑ دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷، چاپ دوم، ج۱۴، ص۲۲۵۷۱.۲. ↑ ابن کثیر دمشقی و ابوالفداء الحافظ، البدایه و النهایه، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۲۶ه. ق/۲۰۰۵م، (۱۱جلدی) ج۸، ص۳۴۹.۳. ↑ حسن بن علی، (نظام الملک) ابوعلی، سیاست نامه، به کوشش جعفر شعار، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۵، چاپ سیزدهم، ص شانزده.۴. ↑ ابن کثیر دمشقی و ابوالفداء الحافظ، البدایه و النهایه، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۲۶ه. ق/۲۰۰۵م، (۱۱جلدی) ج۸، ص۳۵۰.۵. ↑ غزالی، عیدیت، اندیشه های اقتصادی نظام الملک طوسی، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۱۴۶.۶. ↑ غزالی، عیدیت، اندیشه های اقتصادی نظام الملک طوسی، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۱۴۷.۷. ↑ غزالی، عیدیت، اندیشه های اقتصادی نظام الملک طوسی، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۱۴۷.۸. ↑ هدایتی، ابوالفضل، سلوک سیاسی نظام الملک، مجله حکومت اسلامی، پاییز ۱۳۷۸، ش۱۳، ص۲۳۱.۹. ↑ صدیقی، نجات الله، بررسی کوششهای اخیر پیرامون مطالعه تاریخ تفکر اقتصادی در اسلام، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۸۸.۱۰. ↑ غزالی، عیدیت، اندیشه های اقتصادی نظام الملک طوسی، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۱۵۸.۱۱. ↑ هادی غفاری و اصغر ابوالحسنی، تاریخ اندیشه های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۶۶.۱۲. ↑ هدایتی، ابوالفضل، سلوک سیاسی نظام الملک، مجله حکومت اسلامی، پاییز ۱۳۷۸، ش۱۳، ص۲۲۵.۱۳. ↑ هادی غفاری و اصغر ابوالحسنی، تاریخ اندیشه های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۶۷.۱۴. ↑ هدایتی، ابوالفضل، سلوک سیاسی نظام الملک، مجله حکومت اسلامی، پاییز ۱۳۷۸، ش۱۳، ص۲۲۶.۱۵. ↑ هدایتی، ابوالفضل، سلوک سیاسی نظام الملک، مجله حکومت اسلامی، پاییز ۱۳۷۸، ش۱۳، ص۲۲۵.۱۶. ↑ آزاد ارمکی، تقی، اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان، تهران، نشر جهاد، ۱۳۷۷، چاپ اول، ص۴۹-۵۰.۱۷. ↑ غزالی، عیدیت، اندیشه های اقتصادی نظام الملک طوسی، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۱۵۸.
منبع
...