حساب

لغت نامه دهخدا

حساب. [ ح ِ ] ( ع مص ، اِ ) شمار. ( مهذب الاسماء ). شماره. شمردن. ( تاج المصادر بیهقی ). بشمردن. شمر. شماره کردن. ( دهار ) ( ترجمان عادل ). با کسی شمار کردن. تتوی گوید: بکسر و ضم حاء مهمله و تخفیف سین در لغت شمار و شمردن بنا بگفته ٔمنتخب ، و در اصطلاح اطلاق میشود بر علمی از علوم مدونه ، و علم حساب بر دو نوع است : نظری و عملی ، و عملی نیز بر دو گونه است : هوائی و غیرهوائی که معروف به تخت و تراب است... و محاسب ، متصدی امر حساب را گویند. و محاسبات به فتح سین نزد علما فن حساب آنچه جز مساحت و جبر مقابله که از ابواب علم حساب و آن را مفتوحات نیز گویند، باشد. چنانکه در شرح خلاصةالحساب تألیف مولوی سیدعصمةاﷲ بیان شده. ( کشاف اصطلاحات الفنون ).
تاریخ حساب : با تشکیل اولین اجتماعات انسانی علم حساب نیز بوجود آمد ولی مدارک تاریخی که مبین روش محاسبات انسانهای باستانی باشد فعلاً در دست نیست. اولین مدرکی که امروز موجود است الواح پخته گلی است که پاره ای از حسابهای ساکنین بین النهرین را درحدود سه هزار سال قبل از میلاد نشان می دهد، چه در حدود چهارهزار و اند سال پیش در این ناحیه تمدنی به وسیله آشوری ها و کلدانی ها پی ریزی شد که از این دو بالاخص کلدانیها به حساب توجه خاص داشتند طبق مدارک موجود کلدانیها در مورد لازم از مبنای شصت ( 60 ) در عددنویسی استفادت می کردند و نیزاز این مبنا یک نوع سیستم متری اقتباس کرده بودند که بهترین روش اندازه گیری قدما بود. کلدانیها با وجودآنکه در جبر تسلطی نداشتند اعمالی از خود باقی گذارده اند که میرساند آنان تا حدی به حل معادلات درجه دوم رسیده بودند. مقارن با تمدن درخشان بابلی در دره نیل تمدنی به وجود آمد، و این که تمدن نیز بواسطه احتیاجات مادی خود به پیشرفت حساب و هندسه کمک شایانی کرد. سیلابهای سالیانه نیل اولین اعمال مساحی را به وجود آورد و نیز معاملات تجارتی و گرفتن مالیاتها و خرجها، ایشان را وادار به تدوین اعمال ساده حسابداری کرد. حسابداران مصر عمل حساب را پیشرفت می دادند و کُهَنه جنبه های نظری آن رارسیدگی می کردند. امروزه مدارکی متعلق به 1800 سال قبل از میلاد مسیح است که در آن از حساب و تمرینات محاسباتی مصری صحبت می کند. مشهورترین این مدارک که به خط هیروگلیفی نوشته شده رساله پاپیروسی آهمس است که در سال 1867م. بوسیله مصرشناس معروف آیزن لهر خوانده شد و این رساله حاوی مسائل بسیار ساده حساب است.البته دو تمدن دیگر در خاور میدرخشید، نخست تمدن چینی که در دره رود یانگ تسه بود و متأسفانه در این تمدن علم حساب آن طوری که مثل دو تمدن قبلی بایستی پیشرفت کند پیشرفتی نکرده ، و مدارک موجود میرساند که در تمدن چین علم بوسیله خارجی ها به آنها تلقین میشد، و خود چینیها مستقیماً در پی کشف معضلات محاسباتی خودنبودند، تمدن دیگری در دره رود کنگ نیز بنام هندی بوجود آمد. این تمدن با عمق غیرقابل انکارش در زمینه های مغزی پیشرفت شایانی کرد و از آن جمله در علم حساب ، ولیکن علم حساب در این تمدن آنقدر که به بازی اعداد و طرح ریزی آنها سروکار داشت به محاسبات عملی توجه نمیکرد. البته غیر از این چند تمدن کهن در شرق ، فنیقیها و کشورهای همجوارشان نیز بوده اند، که بواسطه پیشرفت در دریانوردی باید گفت آنان نیز در حساب دست داشته اند ولی متأسفانه تاکنون مدرک باستانشناسی که این نظر را روشن کند به دست نیامده است. در یونان ، ازقرن دوازدهم قبل از میلاد ملت آریائی نژاد یونان در جزیره های اژه و سواحل آن سکنی گزیدند و با علاقمندی وافری به دریانوردی دست زدند و بر اثر آن کم کم تمدنی درخشان را پی ریختند که تا دنیا باقی است تاریخ و علم فلسفه به مردان قرن پنجم و چهارم قبل از میلاد آن کشور سر تعظیم فرود می آورد. در قرن هفتم قبل از میلاد، شهرهای ایونی یونان مدارس فلسفی را بوجود آوردند. و در آنجا به بحث در زمینه های مختلف علم و فلسفه آغاز کردند. علم ریاضی مثل سایر معارف بشری به این دانشگاهها راه یافت و چنانکه خواهیم دید در اثر مساعی آنان و سایر اقوام یونانی ترقیات شایان کرد. تمدن یونانی برخلاف تمدنهای پیشین خودبود. آنان حساب را تنها در موارد نیاز و کارهای عملی مورد استفادت قرار می دادند. و حل مسائل آنقدر برای آنها مهم بود که با زندگی روزمره تماس داشت ، اما یونانیان بحث در موارد جزئی را تحقیر کرده و به بررسی های کلی و نظری می پرداختند. ارسطو می گفت علمی که بحث در جهان مجردات کند بر علوم دیگر که بند ماده هستند برتری دارد. بر اثر این گونه ارزیابی علمی ریاضیات نظری ( یعنی آنچه ما به ازائی در خارج نداشت ) در تمدن آنها پیشرفت شایانی کرد.

فرهنگ معین

(حِ ) [ ع . ] ۱ - (مص م . ) شماره کردن . ۲ - (اِمص . ) شماره ، اندازه . ۳ - (اِ. ) دانش ریاضی . ۴ - تخمین ، برآورد. ۵ - بدهی ، قرض . ،~ ِ کار خود را کردن متوجه خطر یا دشواری کار شدن . ،~ ِ کار دست کسی بودن هوشیار بودن .

فرهنگ عمید

۱. شمردن، شماره کردن.
۲. (اسم ) شماره، اندازه.
۳. (اسم ) (ریاضی ) علمی که دربارۀ اعداد، ارقام، و قواعد حسابداری بحث می کند.
* حساب جُمَّل (ابجد ): حساب حروف هجا که مجموع آن ها در هشت کلمۀ مصنوعی ابجد گنجانده شده و برای ساختن ماده تاریخ در شعر به کار می رود. ابجد

فرهنگ فارسی

شمردن، شماره کردن، شماره، اندوه
( اسم ) ۱-( مصدر ) شمردن شماره کردن ۲ - ( اسم ) شمارش شمارگیری۳ ٠ - ( اسم ) شماره اندازه شمار ۴ ٠ - هر مکلفی در روز قیامت حاصل اعمال و افعال خود را خواهد دید و خدای متعال را قدرت و توانایی است که در یک لحظه هم. اعمال بندگان را برای آنها آشکار نماید تا هرکس نتیج. اعمال خود را برای العین مشاهده کند ٠ یا علم حساب٠ علمی است که از اصول خواص اعداد بحث میکند ارثماطیقی ٠ یا اعمال حساب ٠ اعمالی که بتوان بحسب مقصود و مقام در اعداد مجری داشت از قبیل آنکه از روی مقادیر معلوم مقادیر مجهول را بدست آورد فن محاسبه ٠ یا حساب کسی پاک بودن ٠ درست عمل بودن وی ٠ یا حسابش پاک است ٠ کارش بسیار خراب است ٠
سمعانی گوید این نسبت خاص است که بمحمد بن ابراهیم ابن الحساب البخاری الفرائضی و او را از آن روی حساب مینامند که عارف بحساب و مقدرات بود

فرهنگستان زبان و ادب

{account} [رایانه و فنّاوری اطلاعات، مهندسی مخابرات] امکانی در شبکه های داخلی یا سامانه های عامل چندکاربری که به دلایل حفاظتی و مدیریتی، برحسب توافق، به هر کاربر تخصیص می دهند

دانشنامه عمومی

حِساب ( معادل انگلیسی آن یعنی Arithmetic از یونانی ἀριθμός با تلفظ arithmos، به معنای «عدد» و τική ، با تلفظ tiké به معنای «هنر» می آید ) شاخه ای از ریاضیات است که شامل مطالعه اعداد، به خصوص خواص عملیات سنتی روی آن ها یعنی جمع، تفاضل ( تفریق ) ، ضرب و تقسیم است. حساب قسمت مقدماتی نظریه اعداد می باشد و نظریه اعداد امروزه به عنوان یکی از اصلی ترین شاخه های ریاضیات ( که جایگاه آن در بالاترین قسمت درخت تقسیم بندی گرایش های ریاضی قرار دارد ) در نظر گرفته می شود. در کنار نظریه اعداد جبر، هندسه و آنالیز نیز جزو این شاخه های اصلی قرار دارند. عبارت حساب و حساب مرتبه بالاتر تا اوایل قرن بیستم به عنوان کلمه هم معنی نظریه اعداد به کار برده می شد و هنوز هم برای اشاره به قسمت اعظم نظریه اعداد به کار برده می شود.

دانشنامه آزاد فارسی

حساب (arithmetic)
شاخه ای از ریاضیات، برای بررسی اعداد، به ویژه اعداد صحیح مثبت، و خصوصیات آن ها. چهار عمل اصلی حساب عبارت اند از جمع، تفریق، ضرب، و تقسیم. به توان رساندن، ریشه گرفتن، درصد گرفتن، و تشکیل کسر و نسبت از این عمل های اصلی مشتق می شوند. اشکالی از حساب ساده در دوران های ماقبل تاریخ به کار می رفته است. در چین، مصر، بابِل، و کلاً در تمدن های اولیه، حساب را برای مقاصد تجاری، محاسبۀ مالیات، و نجوم به کار می بردند. در قرون وسطا، دانش حساب در هند و سپس در میان مسلمانان محفوظ ماند. ریاضیات اروپایی با رشد بازرگانی و اکتشافات جغرافیایی جان گرفت. ارقام هندی -عربی جانشین ارقام رومی شد و به این ترتیب، محاسبه بر روی کاغذ، به جای استفاده از چرتکه میسر شد. ویژگی اساسی دستگاه اعداد هندی ـ عربی وجود رقم صفر بود که امکان استفاده از دستگاه اعداد مبتنی بر ارزش مکانی را میسر می کرد. در دستگاه دهدهی یا اعشاری، ده رقم (۹،۸،۷،۶،۵،۴،۳،۲،۱،۰) به کار می رود و گفته می شود این دستگاه در پایۀ دَه است. در عدد دهدهی، هر مکان ارزشی دارد که ده برابر ارزشِ مکان سمت راست آن است. به این مکان مرتبه هم می گویند. مثلاً در عدد ۲۳، رقم ۳ در مرتبۀ یکان و نشان دهندۀ ۳ تا ۱ است و رقم ۲ در مرتبۀ دهگان و نشان دهندۀ ۲ تا ۱۰. ولی بابِلی ها از دستگاهی پیچیده در پایۀ شصت استفاده می کردند که بقایای استفاده از آن را امروز در تقسیم ساعت به ۶۰ دقیقه و نیز تقسیم درجۀ زاویه به ۶۰ دقیقه می بینیم. مایاها از دستگاهی در پایۀ بیست استفاده می کردند. در طول تاریخ، ابداعات بسیاری صورت گرفت تا عملیات حسابی آسان تر صورت گیرد، ازجمله ابداع جان نپر، ریاضیدان اسکاتلندی، که در ۱۶۱۴ لگاریتم را ابداع کرد. خط کش محاسبه در دهۀ ۱۶۲۰ اختراع شد. از آن زمان به بعد، اَشکال متعددی از حسابگرها، ماشین های حساب مکانیکی و الکترونیکی، و رایانه ها اختراع شده است. رایانه های جدید اساساً در پایۀ دو عمل می کنند، یعنی با استفاده از دستگاهی که فقط دو رقم (۰,۱) دارد و به دستگاه دودویی موسوم است. در عدد دودویی، هر مکان ارزشی دارد که دو برابر ارزش مکان سمت راست آن است. مثلاً عدد دودویی ۱۱۱ برابر با ۷ در دستگاه دهدهی، و عدد دودویی ۱۱۱۱ برابر با ۱۵ در دستگاه دهدهی است. از آن جا که اعمال عمدۀ تفریق، جمع، ضرب، و تقسیم را از لحاظ ریاضی می توان به جمع تبدیل کرد، رایانه های دیجیتال (رقمی) محاسبات را با جمع کردن صورت می دهند، معمولاً از عددهای دودویی استفاده می کنند، و رقم های ۰ و ۱ را با پالس های روشن و خاموش جریان الکتریکی نشان می دهند. در حساب پیمانه ای، که گاهی حساب مانده ای یا حساب ساعتیهم نامیده می شود، تعداد مشخصی از ارقام را براساس پیمانه به کار می برند. مثلاً در پیمانۀ ۴، مقادیری که هر عددی می تواند داشته باشد فقط ۲،۱،۰ یا ۳ است. در این دستگاه، ۷ به صورت ۳، به پیمانۀ ۴، و ۳۵ نیز به همین صورت نوشته می شود. توجه کنید که ۳، ماندۀ تقسیم ۷ یا ۳۵ بر ۴ است. این نوع از حساب را غالباً با دایره نمایش می دهند و با رویدادهایی سرو کار دارد که در چرخه های منظم روی می دهند؛ ازجمله برای توصیف عملکرد موتورهای بنزینی، مولدهای برق، و نظایر این ها کاربرد دارد. مثلاً در پیمانۀ ۱۲، که حساب ساعت مبتنی بر آن است، پاسخ این پرسش که اگر اکنون ساعت ۱۰ باشد، ۵ ساعت دیگر چه ساعتی خواهد بود، چنین بیان می شود:۳ = ۵+۱۰ قوانین حاکم بر جمع و ضرب اعداد در حساب معمولی عبارت اند از الف. قانون تعویض پذیری (جابه جایی)، یعنی می توان ترتیب عوامل را در جمع و ضرب عوض کرد (← عمل تعویض پذیر) یا به زبان نمادین a+b=b+a و ab=ba. ب. قانون شرکت پذیری برای جمع سه عدد، به این معنا که خواه مجموع عددهای دوم و سوم را به اولی بیفزاییم، و خواه عدد سوم را با مجموع اولی و دومی جمع کنیم، حاصل جمع تفاوت نمی کند. این قانون در ضرب سه عدد نیز صادق است (← عمل شرکت پذیر) یا به زبان نمادین a+(b+c)=(a+b)+c و a(bc)=(ab)c. ج. قانون توزیع پذیریِ جمع نسبت به ضرب، یعنی برای ضرب کردن مجموع دو عدد در عددی دیگر، می توان هر یک از عوامل مجموع را در آن عدد ضرب و حاصل ضرب ها را باهم جمع کرد (← عمل توزیع پذیر) یا به زبان نمادین a(b+c)=ab+ac. عنصر همانییا خنثی برای جمع عدد صفر است، زیرا افزودن صفر به هر عدد هیچ تأثیری در حاصل ندارد،n=۰+n=n+۰. عنصر همانی برای عمل ضرب عدد یک است، زیرا ضرب کردن یک در هر عدد تغییری در آن عدد نمی دهد n = ۱ × n = n × ۱قرینه، یا منفیِ هر عدد، مانند n، عددی است مانند n - به طوری که n + (-n) = ۰. عکس هر عدد مانند n، به جز صفر، عددی است به صورت(فرمول ۱)به طوری که (فرمول ۲).
فرمول ۱: فرمول ۲:

دانشنامه اسلامی

[ویکی الکتاب] معنی حِسَابِ: حساب - حساب رسی
معنی أَحَسِبَ: آیا حساب کرده
معنی حِسَابُهُ: حساب او
معنی حِسَابِهِم: حساب آنها
معنی أَحْصَاهُ: آن(مذکر) را به حساب آورد
معنی أَحْصَاهَا: آن(مونث) را به حساب آورد
معنی أَحْصَاهُمْ: آنها(مذکر) را به حساب آورد
معنی أَیَحْسَبُ: آیا حساب کرده(گمان کرده)
معنی أَیَحْسَبُونَ: آیا حساب کردند(گمان کردند)
معنی حِسَابِکَ: حساب تو
معنی یُحَاسَبُ: از او حساب کشیده می شود
معنی ﭐمْنُنْ: بی حساب ببخش - بسیار ببخش
ریشه کلمه:
حسب (۱۰۹ بار)

ویکی واژه

aritmetica
bilancio
شماره کردن.
شماره، اندازه.
دانش ریاضی.
تخمین، برآورد.
بدهی، قرض. ؛~ ِ کار خود را کردن متوجه خطر یا دشواری کار شدن. ؛~ ِ کار دست کسی بودن هوشیار بودن.
در زبان اوستایی واژه *هَئِثَ haisa به معنای ترس هراس بیم دلهره واهمه است که در ترکیب حساب بُردن ( هیث آب=پسوند سازگاری ) از آن فایده برده اند مثلن میگویند روزگاری بچه ها از پدر خویش حساب میبردند. بدینسان روشن میشود که هساب=منطق ، حساب=شمارش ، هثاب=واهمه. *پیرس: فرهنگ واژگان اوستایی - شادروان احسان بهرامی - فریدون جُنیدی