دهر

لغت نامه دهخدا

دهر. [ دَ ] ( ع اِ ) روزگار دراز. ( منتهی الارب ) ( آنندراج ) ( از ناظم الاطباء ). باطن روزگار که بدان ازل و ابد متحد می شوند. ( از تعریفات جرجانی ). زمانی که نهایت نداشته باشد. ( مقدمه لغت میر سیدشریف جرجانی ص 2 ). زمان بیکران از ازل تا ابد. زمان نامتناهی ازلا و ابداً. ( یادداشت مؤلف ). عبارت است از زمان ممدود. اسم است مرمدت این جهان را از آغاز نیستی و پیدایش آن تا زمانی که اجلش در رسد و از هر مدت درازی به دهر تعبیر کنند به خلاف زمان که آن بر مدت کم و زیاد تعبیر شود. ( از کشاف اصطلاحات الفنون ). || سال و عصر و زمان. ( ناظم الاطباء ). عهد. عصر. زمان. دوره. روزگار. ( مجمل اللغة ) ( ترجمه علامه جرجانی ص 49 ). زمانه. ( مقدمه میر سید شریف جرجانی ص 2 ). روزگار و زمانه. ( از ناظم الاطباء ) ( یادداشت مؤلف ) :
دعوی کنی که شاعر دهرم ولیک نیست
در شعر تو نه حکمت و نه لذت و نه چم.شهیدبلخی.ای خسروی که نزد همه خسروان دهر
بر نام و نامه تو نوا و فرسته شد.دقیقی.کار این دهر بین و دور فلک
وان دگر بازهل به مردم لک.خسروی.ببخشد درم هرچه یابد ز دهر
همی آفرین خواهد از دهر بهر.فردوسی.همان نیز یکباره بر چار بهر
ببخشید تا شاد باشد ز دهر.فردوسی.بمان تا بمانم به دهر اندکی
کز آزادگان تو باشم یکی.فردوسی.نیاگان ما نامداران بدند
به دهر اندرون کامگاران بدند.فردوسی.بی از آن کامداز او هیچ خطا از کم و بیش
سیزده سال کشید او ستم دهر ذمیم.بوحنیفه اسکافی ( از تاریخ بیهقی ).ای به غفلت خفته زیر دام دهر
ایمنی چون یافتی زین مفتتن.ناصرخسرو.دهر با صابران ندارد پای
مثلی زد لطیف آن سرهنگ.ناصرخسرو.ای به بی دانشی شده شب و روز
فتنه بر دهر و دهر بر تو به جنگ.ناصرخسرو.این هر دو شب و روز دو گفتار دروغند
کاین دهر همی گوید همواره مستَّر.ناصرخسرو ( دیوان چ تقوی ص 158 ).و گردش چرخ و حوادث دهر قواعد آن را واهی نتوانست کرد. ( کلیله و دمنه ).
پشتم شکست چرخ که رویم نگه نداشت
آبم ببرد دهر کز او نان نیافتم.خاقانی.

فرهنگ معین

(دَ ) [ ع . ] (اِ. ) ۱ - روزگار، زمانه . ۲ - عهد، دوره .

فرهنگ عمید

روزگار بی پایان که اول و آخر ندارد، زمان دراز، عصر و زمان، زمانه.

فرهنگ فارسی

روزگاربی پایان که اول و آخرندارد، زمان دراز
( اسم ) ۱ - روزگار زمانه . ۲ - عهد عصر زمان دوره . ۳ - ( تصوف ) اسمائ الحسنی . ۴ - زمان نامتناهی است از لا و ابدا . ۵ - مقدار هستی و مدت و امتداد پایندگی ذوات بی ملاحظه امور متغیره حادثه چنانکه در زمان ملحوظ است جمع دهور . یا دهر اسفل وعائ و طباع کلیه را از حیث انتساب آنها بمبادی عالیه دهر اسفل گویند ( دررالفوائد ۱۴۸ ) . یا دهر ایسر وعائ مثل معلقه ( ایضا ) یا دهر ایمن . وعائ عقول طولیه مترتبه و عرضیه متکائفه ( ایضا ) . یا دهر کاسه گردان روزگار جهان پایین عالم سفلی .

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] دهر زمان طویل و امد ممدود است. راغب گفته است: «دهر» اسم مدت عالم است از آغاز وجود تا پایان آن. دهریه که به دهر منسوب هستند، گروهی از کافرانند که منکر الوهیتند؛ به قدم دهر قائلند و حوادث را به دهر نسبت می دهند و بر این باورند که صانع موالید، نجوم و افلاک است.
دهر که در لغت فرانسوی به Eon نامیده می شود، در لغت اطلاقات بسیاری دارد؛ مدت طولانی و مدت دراز عمر، غایت عادت، غلبه همیشگی، اسماء حسنی ، هزار سال. ناصر خسرو معتقد است که دهر بقای مطلق است برای ارواح مجرد و در اجسام نیست و فساد و فنا در آن راه ندارد.
← دیدگاه فلاسفه
۱. دهر اسفل: ظرف طبایع کلی از حیث انتساب آنها به مبادی عالی است. ۲. دهر ایسر: ظرف مثالهای معلق است. ۳. دهر ایمن: ظرف عقول مترتب بر یکدیگر و عقول عرضی متکافی و هم رتبه است. ۴. دهر ایمن اسفل: ظرف نفس های کلی است.
تفاوت دهر با زمان
زمان قسمتی از دهر است که به واسطه حرکتهای افلاک پیموده شده است و نام آن حرکتها، روز و شب و ماه و سال است و دهر زمان ناپیموده است که آغاز و پایانی ندارد بلکه زمان درنگ و بقاء مطلق است.
[ویکی الکتاب] معنی دَّهْرِ: در اصل به معنای طول مدت عالم از اول پیدایش تا آخر انقراض آن بوده ، و در آیه شریفه "هل اتی علی الانسان حین من الدهر" به همین معنا است ، ولی بعد از آن هر مدت طولانی را هم دهر گفتهاند .
تکرار در قرآن: ۲(بار)
در بعضی از تعبیرات «دهر» به معنای «ابناء روزگار» و «مردم زمانه» به کار رفته، که بزرگان از بیوفایی آنها شکوه کرده اند.
زمان. چنانکه در صحاح و قاموس گفته است. ابن اثیر و اقرب الموارد آن را زمان طویل گفته‏اند، مجمع گذشتن شب و روز گفته که همان زمان باشد. راغب می‏گوید: دهر در اصل تا آخر سپس هر مدّت کثیر را دهر گفته‏اند و آن بر خلاف زمان است که زمان بر قلیل و کثیر گفته می‏شود . در نهج البلاغه خطبه 32 آمده «اَصْبَحْنا فی دَهْرٍ عَنُودٍ...» یعنی در زمانی عنود و چمودش واقع شدیم. نا گفته نماند دهر را زمان مطلق معنی کردن بهتر است چنانکه از صحاح و قامکوس و مجمع نقل شد یعنی گفتند نیست زندگی مگر فقط این زندگی مگر فقط این زندگی ما، می‏میریم و عده‏ای متولّد می‏شوند. ما را فانی و هلاک نمی‏کند مگر گذشت زمان و توالی شب و روز. * آیا آمد بر انسان مدّتی از روزگار که چیزی یاد شده نبود به نظر می‏آید الف و لام الدَّهر در هر دو آیه برای عهد است یعنی دهر معلوم در مجمع البیان ذیل آیه اوّل نقل شده در حدیث از حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم روایت است «لا تَسُبُّوا الدَّهْرِ فَاِنَّ اللّهَ هُوَ الدَّهْرُ» یعنی: زمانه را فحش ندهید زیرا خدا همان زمان است . این حدیث در نهایه بدین صورت آمده «لا تَسُبُّوا الدَّهْرَ هُوَاللّهُ» در کشّاف نیز عین عبارت مجمع البیان نقل شده است. طبرسی فرموده: تأویل حدیث آن است که اهل جاهلیّت حوادث و بلاها را به دهر نسبت داده و می‏گفتند زمانه چنین چنان کرد حضرت فرمود: فاعل این کارها خداست، فاعل آنها را سبّ نکنید. بعضی گفته‏اند: مقصود آن است: دهر را فحش ندهید زیرا گرداننده و مدبّر دهر خداست ولی اوّل بهتر است زیرا کلام عرب پر است از اینکه نسبت افعال خدا را به دهر می‏دادند اصمعی گوید: یک اعرابی کسی را مذمت می‏کرد گفت «هُوَ اَکْثَرُ ذُنُوباً مِنَ الدَّهْرِ». در نهایه وجه دوّم را گفته است و می‏گوید: معنی حدیث آن است که اگر شما زمانه را بد گوئی آن به خدا می‏رسد زیرا آورنده این حوادث خداست و نیز گفته در روایات دیگر آمده «فان اللّه هو الدهر». در المیزان ذیل آیه اوّل از در منثور از ابو هریره حدیثی نقل شده که مؤیّد وجه ثانی است حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: خدا فرموده: ابن آدم آنگاه که دهر را سبّ می‏کند نگوید زیانکار باد دهر زیرا دهر منم، شب و روز را می‏فرستم و چون بخواهم نگاه می‏دارم. در تفسیر ابم کثیر چند روایت در همین مضمون نقل شده است. نا گفته نماند روایت فوق در جامع الصغیر سیوطی باب لا و در مجمع البحرین نیز نقل شده است. در قاموس می‏گوید: دهر گاهی از اسماء حسنی شمرده می‏شود. به گمانم علّت این سخن همان حدیث فوق باشد که فکر کرده دهر از نامهای خداوندی است.

ویکی واژه

روزگار، زمانه.
عهد، دوره.