عهدنامه ترکمنچای، پیمانی است که در تاریخ ۱ اسفند ۱۲۰۶ خورشیدی برابر با ۲۱ فوریه ۱۸۲۸ میلادی، پس از جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار، بین ایران و امپراتوری روسیه در قریه ترکمانچای امضا شد. این پیمان پس از شکست‌های ایران در جنگ‌های قفقاز و به دنبال عهدنامه گلستان (که در سال ۱۸۱۳ امضا شده بود) منعقد گردید.
پیشینه
پس از امضای عهدنامه گلستان، تنش‌ها بین ایران و روسیه ادامه داشت و جنگ‌های جدیدی آغاز شد. در این دوره، عباس میرزا به عنوان ولیعهد و فرمانده سپاه ایران، در تلاش برای حفظ سرزمین‌های ایرانی و مقابله با پیشروی روس‌ها، به جنگ با آنها در منطقه گنجه پرداخت. اما در نهایت، پس از شکست‌های متوالی، مجبور به پذیرش شرایط صلح و امضای عهدنامه ترکمانچای شد.
مفاد اصلی عهدنامه ترکمانچای شامل موارد زیر است:
واگذاری سرزمین‌ها: خانات ایروان و نخجوان و همچنین بخشی از تالش به روسیه واگذار شد.
پرداخت غرامت: ایران ملزم به پرداخت ۱۰ کرور تومان (حدود ۵ میلیون تومان) به عنوان غرامت به روسیه شد.
کاپیتولاسیون: ایران ناچار به پذیرش کاپیتولاسیون (قضاوت کنسولی) برای اتباع روسیه گردید.
حق کشتیرانی: روسیه حق کشتیرانی در دریای خزر را به دست آورد و ایران دیگر حق داشتن کشتی جنگی در این دریا را نداشت.
حمایت از ولیعهد: روسیه متعهد شد که از ولیعهدی عباس میرزا حمایت کند و او را در آینده به سلطنت برساند.
پیامدها
این عهدنامه تأثیرات عمیقی بر تاریخ ایران و قفقاز داشت. به‌طور کلی، حدود ۲۵۰ هزار کیلومتر مربع از سرزمین‌های ایران به روسیه ملحق شد. این مناطق امروزه شامل بخش‌هایی از ارمنستان، جمهوری آذربایجان و ترکیه هستند. همچنین، این معاهده به ایجاد دیواری جدایی میان مردم قفقاز و دیگر مردم ایران منجر شد.
واکنش‌ها
عهدنامه ترکمانچای در ایران به عنوان یک معاهده ننگین تلقی می‌شود و بسیاری آن را نشانه‌ای از ضعف و شکست دولت قاجار می‌دانند. در عوض، در روسیه، این عهدنامه به عنوان یک موفقیت نظامی و سیاسی محسوب می‌شود. پس از انقلاب اکتبر در روسیه، تلاش‌هایی برای لغو این معاهده صورت گرفت، اما این تلاش‌ها با مخالفت‌های بین‌المللی مواجه شد.