تقوا و سوء ظن

پروردگار متعال در آیۀ شریفۀ ۱۲ سورۀ حجرات، مؤمنان را از بسیاری از گمان‌ها برحذر می‌دارد و آنان را به پرهیزگاری فرا می‌خواند: «یـایُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا اجتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثمٌ... وَاتَّقُوا اللَّهَ...». این فرمان الهی بیانگر آن است که پرهیز از گمان‌های نادرست نسبت به دیگران، از برجسته‌ترین آثار تقواست. در حقیقت، تقوا که به معنای حفظ نفس از گناه و ترس از نافرمانی پروردگار است، سبب می‌شود انسان از سوء‌ظن، که نوعی تجاوز به حریم دیگران محسوب می‌شود، دوری گزیند.

علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان با ژرف‌نگری ویژه‌ای به تبیین این آیه می‌پردازد. از دیدگاه ایشان، مراد از ظن در این فرمان، سوء‌ظن است؛ چرا که گمان نیک نه تنها مذموم نیست، بلکه مورد سفارش نیز واقع شده است. افزون بر این، مقصود از اجتناب، دوری جستن از خود پدیدۀ ظن نیست، زیرا ظن یک ادراک نفسانی ناگهانی و غیرارادی است و نمی‌توان مانع ورود آن به قلب شد. بنابراین، نهی قرآن مربوط به مرحلۀ پس از ورود ظن است؛ یعنی نهی از پذیرش و ترتیب اثر دادن به گمان بد. به بیان دیگر، هنگامی که سوء‌ظنی نسبت به فردی در دل پدید آمد، انسان مؤمن و با‌تقوا نباید آن را بپذیرد و بر اساس آن عمل کند.

ایشان در ادامه به این نکته اشاره می‌کنند که گناه بودن برخی از گمان‌ها که در آیه به آن تصریح شده، ناظر به خود پدیدۀ ظن نیست، بلکه نتیجۀ عملی دادن به آن است. هنگامی که انسان بر اساس سوء‌ظن خود، دیگری را تحقیر کند، به او تهمت بزند یا هر عمل ناشایست دیگری انجام دهد، این اقدامات است که گناه محسوب می‌شود. همچنین تعبیر «کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ» به این معناست که مواردی که سوء‌ظن در آن گناه است، به‌خودی‌خود بسیار است، هرچند که در مقایسه با همۀ گمان‌هایی که برای انسان پیش می‌آید، تنها بخشی از آن را شامل می‌شود. بنابراین، تقوا موجب می‌شود انسان از پذیرش این گمان‌های خطرناک و نادرست اجتناب کند و روابط اجتماعی بر پایۀ عدالت و احسان استوار گردد.

تصویر معنی تقوا و سوء ظن

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] تقوا و سوء ظن (قرآن). تقوا سبب پرهیز انسان از سوء ظن نسبت به دیگران می شود.
اجتناب از گمان های نادرست در مورد دیگران، از آثار تقواپیشگی است:یـایها الذین ءامنوا اجتنبوا کثیرا من الظن ان بعض الظن اثم... واتقوا الله...ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری از گمان ها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمان ها گناه است... تقوای الهی پیشه کنید....
دیدگاه علامه طباطبایی
یا ایها الذین آمنوا اجتنبوا کثیرا من الظن ان بعض الظن اثم...، مراد از ظنی که در این آیه مسلمین مامور به اجتناب از آن شده اند، ظن سوء است، وگرنه ظن خیر که بسیار خوب است، و به آن سفارش هم شده. و مراد از اجتناب از ظن اجتناب از خود ظن نیست، چون ظن، خود نوعی ادراک نفسانی است، و در دل باز است، ناگهان ظنی در آن وارد می شود و آدمی نمی تواند برای نفس و دل خود دری بسازد، تا از ورود ظن بد جلوگیری کند، پس نهی کردن از خود ظن صحیح نیست. بله، مگر آنکه از پاره ای مقدمات اختیاری آن نهی کند. پس منظور آیه مورد بحث نهی از پذیرفتن ظن بد است، می خواهد بفرماید: اگر درباره کسی ظن بدی به دلت وارد شد آن را نپذیر و به آن ترتیب اثر مده.و بنابراین، پس اینکه فرمود بعضی از ظن ها گناه است، باز خود ظن را نمی گوید، (چون ظن به تنهایی چه خوبش و چه بدش گناه نیست، برای اینکه گفتیم اختیاری نیست)، بلکه ترتیب اثر دادن به آن است که در بعضی موارد گناه است، (مثل اینکه نزد تو از کسی بدگویی کنند، و تو دچار سوء ظن به او شوی و این سوء ظن را بپذیری، و در مقام ترتیب اثر دادن بر آمده او را توهین کنی، و یا همان نسبت را که شنیده ای به او بدهی و یا اثر عملی دیگری بر مظنه ات بار کنی که همه اینها آثاری است بد و گناه و حرام).و مراد از اینکه فرمود: کثیرا من الظن، با در نظر گرفتن اینکه کلمه کثیرا را نکره آورده، تا دلالت کند بر اینکه ظن گناه فی نفسه زیاد است، نه با مقایسه با سایر مصادیق ظن که همان بعض ظنی است که فرموده گناه است پس ظن گناه فی نفسه زیاد است، هر چند که بعضی، از مطلق ظن است، و نسبت به مطلق ظن اندک است. ممکن هم هست که مراد اعم از خصوص ظن گناه باشد، مثلا خواسته باشد بفرماید از بسیاری از مظنه ها اجتناب کنید، چه آنهایی که می دانید گناه است، و چه آنهایی که نمی دانید تا در نتیجه یقین کنید که از ظن گناه اجتناب کرده اید، که در این صورت امر به اجتناب از بسیاری از ظن ها، امری احتیاطی خواهد بود، (مثل اینکه بگوییم از مالهایی که نمی دانی حلال است اجتناب کن، چه از آنهایی که می دانی حرام است، و چه از آنها که نمی دانی حرام است یا حلال، تا در نتیجه یقین کنی که از مال حرام دوری جسته ای).و اتقوا الله ان الله تواب رحیم، ظاهر این عبارت این است که عطف باشد بر جمله: اجتنبوا کثیرا من الظن. البته این ظهور در صورتی است که مراد از تقوی، اجتناب از همین گناهانی باشد که قبلا مرتکب شده بودند، و بعد از نزول این دستور از آن توبه کنند، آن وقت معنای ان الله تواب رحیم این می شود که: خدا بسیار پذیرای توبه است، و نسبت به بندگان تائب که به وی پناهنده می شوند مهربان است.و اما اگر مراد از تقوی اجتناب و پرهیز از مطلق گناهان باشد (هر چند که تاکنون مرتکب آن نشده باشند) آن وقت مراد از جمله: ان الله تواب رحیم، این می شود که: خدا بسیار به بندگان با تقوایش مراجعه نموده در صدد هدایت بیشتر آنان بر می آید، و هر لحظه با فراهم کردن اسباب، آنان را از اینکه در مهلکه های شقاوت قرار گیرند، حفظ می کند، و نسبت به ایشان مهربان است. و اینکه گفتیم دو احتمال دارد، بدین جهت است که توبه از جانب خدا دو گونه است: یک توبه خدا قبل از توبه بنده است، و آن به این است که به بنده خود رجوع نموده، او را موفق به توبه می نماید، هم چنان که فرموده: ثم تاب علیهم لیتوبوا، و یک توبه دیگرش بعد از توبه بنده است، یعنی وقتی بنده اش توبه کرد، دوباره به او رجوع می کند تا او را بیامرزد و توبه اش را بپذیرد، هم چنان که فرموده: فمن تاب من بعد ظلمه و اصلح فان الله یتوب علیه.
دیدگاه آیت الله مکارم
منظور از کثیرا من الظن، گمانهای بد است که نسبت به گمانهای خوب در میان مردم بیشتر است لذا از آن تعبیر به کثیر شده و گرنه حسن ظن و گمان خیر نه تنها ممنوع نیست بلکه مستحسن است، چنان که قرآن مجید در آیه ۱۲ سوره نور می فرماید: لو لا اذ سمعتموه ظن المؤمنون و المؤمنات بانفسهم خیرا: چرا هنگامی که آن نسبت ناروا را شنیدید مردان و زنان با ایمان نسبت به خود (و کسی که همچون خود آنها بود) گمان خیر نبردند؟! قابل توجه اینکه: نهی از کثیری از گمانها شده، ولی در مقام تعلیل می گوید زیرا بعضی از گمانها گناه است این تفاوت تعبیر ممکن است از این جهت باشد که گمانهای بد بعضی مطابق واقع است، و بعضی مخالف واقع، آنکه مخالف واقع است مسلما گناه است، و لذا تعبیر به ان بعض الظن اثم، شده است، بنابراین وجود همین گناه کافی است که از همه بپرهیزد.در اینجا این سؤال مطرح می شود که گمان بد و خوب غالبا اختیاری نیست، یعنی بر اثر یک سلسله مقدمات که از اختیار انسان بیرون است در ذهن منعکس می شود، بنابراین چگونه می شود از آن نهی کرد؟! ۱. منظور از این نهی، نهی از ترتیب آثار است، یعنی هر گاه گمان بدی نسبت به مسلمانی در ذهن شما پیدا شد، در عمل کوچکترین اعتنایی به آن نکنید، طرز رفتار خود را دگرگون نسازید، و مناسبات خود را با طرف تغییر ندهید، بنابراین آنچه گناه است ترتیب اثر دادن به گمان بد می باشد. لذا در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلّم می خوانیم:ثلاث فی المؤمن لا یستحسن، و له منهن مخرج، فمخرجه من سوء الظن ان لا یحققه: سه چیز است که وجود آن در مؤمن پسندیده نیست، و راه فرار دارد، از جمله سوء ظن است که راه فرارش این است که به آن جامه عمل نپوشاند.۲. انسان می تواند با تفکر روی مسائل مختلفی، گمان بد را در بسیاری از موارد از خود دور سازد، به این ترتیب که در راه های حمل بر صحت بیندیشد و احتمالات صحیحی را که در مورد آن عمل وجود دارد در ذهن خود مجسم سازد و تدریجا بر گمان بد غلبه کند. بنابراین گمان بد چیزی نیست که همیشه از اختیار آدمی بیرون باشد. لذا در روایات دستور داده شده که اعمال برادرت را بر نیکوترین وجه ممکن حمل کن، تا دلیلی بر خلاف آن قائم شود، و هرگز نسبت به سخنی که از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر، ما دام که می توانی محمل نیکی برای آن بیابی.قال امیرالمؤمنین علیه السلام: ضع امر اخیک علی احسنه حتی یاتیک ما یقلبک منه. و لا تظنن بکلمة خرجت من اخیک سوء و انت تجد لها فی الخیر محملا.به هر حال این دستور اسلامی یکی از جامعترین و حساب شده ترین دستورها در زمینه روابط اجتماعی انسانها است، که مساله امنیت را به طور کامل در جامعه تضمین می کند. که شرح آن در بحث نکات خواهد آمد.از آنجا که ممکن است افرادی آلوده به بعضی از این گناهان باشند و با شنیدن این آیات متنبه شوند، و در صدد جبران برآیند در پایان آیه راه را به روی آنها گشوده، می فرماید: تقوای الهی، پیشه کنید و از خدا بترسید که خداوند توبه پذیر و مهربان است (و اتقوا الله ان الله تواب رحیم). نخست باید روح تقوا و خدا ترسی زنده شود، و به دنبال آن توبه از گناه صورت گیرد، تا لطف و رحمت الهی شامل حال آنها شود.
گزارش محتوای نامناسب
غلام
شب دراز است و قلندر بیدار
راه و رسم
عاری