مفهوم اختیار آدم (علیه‌السلام)، که به معنای آزادی و توانایی او در انتخاب و عمل، از جمله سرپیچی از فرمان خداوند، اشاره دارد، یکی از بنیادی‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین مباحث در الهیات و فلسفه اسلامی است. این مفهوم نه تنها به درک ماهیت انسان و جایگاه او در عالم هستی می‌پردازد، بلکه پایه‌های مسئولیت‌پذیری او را نیز بنا می‌نهد. اختیار، عنصری حیاتی در شکل‌گیری ارتباط میان انسان و خالق است و بدون آن، مفاهیم کلیدی مانند تکلیف، ثواب، عقاب، گناه، توبه، پاداش و کیفر، معنای واقعی خود را از دست می‌دهند.
در حقیقت، اختیار، شرط اساسی تکلیف است. خداوند متعال، انسان را مکلف به انجام اوامر و پرهیز از نواهی خود نموده است. این تکلیف، تنها زمانی معنا و توجیه پیدا می‌کند که انسان از آزادی انتخاب برخوردار باشد. اگر انسان مجبور به انجام کاری باشد، نه امر و نه نهی او معنایی نخواهد داشت و نه پاداشی در کار خواهد بود و نه عقابی. بنابراین، اختیار، عاملی است که اعمال انسان را شایسته دریافت پاداش از سوی خداوند یا استحقاق کیفر و عذاب او می‌سازد.