تاریخ بخارا خوقند و کاشغر

دانشنامه آزاد فارسی

تاریخِ بخارا، خوقَنْد و کاشْغَر
تألیف میرزا شمس بخارایی در ۱۲۷۶ق، مشتمل بر دو بخش: اول، از فرمانروایی امیرحیدر تا شرح حکمرانی جهانگیر خواجه است که مؤلف به چشم دیده است و بخش دوم که از تاریخ امیرشاه مراد مَنْغیتی شروع می شود و با سلطنت جهانگیر خواجه پایان می گیرد. احتمال دارد که این بخش افزودۀ گرگریف، نخستین مصحح آن باشد. این اثر شامل اطلاعات تاریخی و جغرافیایی بی نظیری است. مؤلف این کتاب را بی مقدمه و بدون تعصبات دینی نوشته است. تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر به کوشش گرگریف به چاپ رسید (قازان، ۱۸۶۰). این اثر به فرمان سلطان مسعود میرزا، ملقب به ظل السلطان، به فارسی درآمد. محمداکبر عشیق آن را تصحیح کرده و به چاپ رسانده است (تهران، ۱۳۷۷ش ).

دانشنامه اسلامی

[ویکی نور] «تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر»، کتابی است به زبان فارسی که توسط محمد حسن خان یاور به دستور ظل السلطان (مسعود میرزا فرزند ناصرالدین شاه) از متن ترجمه شده به زبان روسی، در 14 صفر 1321 ه.ق. به فارسی ترجمه شده است. متاسفانه هنوز متن اصلی این کتاب که به زبان فارسی نگارش یافته، منتشر نشده است.
در مورد زمان تالیف این کتاب چیزی نمی دانیم، در خود کتاب هم اشارهای به زمان تالیف آن نشده تا بتوان به حدس و گمان متوسل شد؛ ولی از آنچه که برمی آید، نویسنده در سال 1784 م. به دربار امیر شاه مراد (1784-1800 م.) به خدمتی دیوانی راه یافته و توانسته رویدادهای بخارا، خوقند و کاشغر را در سال 1859 میلادی به نگارش درآورد.
نویسنده به دلیل همنشینی و مصاحبت با درباریان و نیز اشرافی که بر رخدادهای دوران شاهان منغیت داشته توانسته تالیف خود را از هر نظر کامل و فنی ارائه کند. بنابراین این کتاب به وقایع نگاری و شرح رخدادهای درباریان خلاصه نمی شود؛ بلکه گوشه هایی از تاریخ اجتماعی، اعتقادی و نظامی مردم آن سامان را در کنار رخدادهای سیاسی بیان کرده است و گاهی هم نقش مردم را در لابلای رویدادها می توان دید که همین گزارش های گرانبها به ارزش و اهمیت کتاب افزوده است.
کتاب در دو بخش تدوین شده که هر دو بخش آن به سال 1276 ه.ق/ 1859 م. پایان پذیرفته است.
بخش اول از فرمانروایی امیر حیدر آغاز شده و به ذکر حکمرانان مملکت کاشغر پایان می پذیرد.

جمله سازی با تاریخ بخارا خوقند و کاشغر

در قدیمی‌ترین اشاره به «شب سوری» در قرن چهارم در تاریخ بخارا اشاره‌ای به روز چهارشنبه نیست ولی از لفظ «عادت قدیم» استفاده شده‌است که نشان‌دهندهٔ پیشینهٔ این جشن است:
گاهشماری تاریخ بخارا از کهن‌ترین روزگار تا امروز را دربرمی‌گیرد: از گواه‌های باستان‌شناسیِ نخستین که یافت شدن سکونتگاهی در این سرزمین را نشان ‌می‌دهد تا به امروز. همچنین برجسته‌ترین فرآیندهای رخ داده در اقتصاد، سیاست و فرهنگ این شهر را فهرست می‌کند.
علاوه بر این تاریخ‌های محلی ماوراءالنهر و خوارزم به ویژه تاریخ بخارای نرشخی و اضافات آن و تاریخ‌های محلی مازندران مانند تاریخ طبرستان ابن اسفندیار گاه دارای گزارش‌های ارزنده‌ای دربارهٔ عصر غزنوی به ویژه مناسبات دولتهای محلی ولایات یاد شده با دودمان غزنوی می‌باشند..
ابونصر قباوی که کتاب تاریخ بخارا را به فارسی برگردانده نوشته است که نویسنده کتاب شرح ناقصی از وقایع مقنع را آورده و او این قسمت را از روی کتاب اخبار مقنع تکمیل کرده، این سخن نشان دهند دو مورد است اول این‌که نرشخی از کتاب اخبار مقنع به عنوان منبع استفاده نکرده و دوم کتاب تاریخ اخبار مقنع تا سال ۵۲۲ هجری وجود داشت چرا که قباوی در قرن ششم کتاب تاریخ بخارا را ترجمه کرد.