صنعان

طبق روایت شیخ عطار در منطق الطیر عارفی بزرگ است که در مکه ۷٠٠ مرید داشت و بر اثر خوابی که دید با جمعی از مریدان بروم رفت و عاشق دخترک ترسا شد و بدعوت او از دین اسلام بدر آمد و بمعبد مسیحیان رفت و بعبادت پرداخت و شراب خورد و سالی خوک بانی کرد ولی بهمت ارشد مریدان وی توفیق الهی او را دریافت و توبه کرد و با مریدان بسوی مکه بازگشت. دختر ترسا را هدایت غیبی فرا رسید و او از پی شیخ روان شد و در بیابان بشیخ رسید و در حضور او جان سپرد. توضیح آقای مینوی نوشته اند: ترکیب شیخ صنعان از مقوله اضافه است اضافه شیخ بشهر صنعان و مراد همان شهر است که صنعائ نامیده میشود از بلاد یمن (مینوی. مجله دانشکده ادبیات ۳: ۸ ص ۱٠ ) یعضی او را همان شیخ عبدالرزاق صنعانی مذکور در تحفه الملوک غزالی دانسته اند (ایضا ). آقای فروزانفر نوشته اند: [ قصه ابن السقائ و عاشق شدن وی بدختر رومی و بترک دین اسلام گفتن و مسیحی شدن او و شهرت این قصه در قرن ششم هجری چنانکه خاقانی در قصیده معروف خود بمطلع: [ فلک کژرو ترست از خط ترسا مرا دارد مسلسل راهب آسا ] گفته: [ بدل سازم بزنار و ببرنس ردا و طیلسان چون پورسقا ] ممکنست زمنیه ای مساعد در پرداختن قصه شیخ صنعان بدست شیخ عطار داده باشد ولی بتحقیق شهرت حکایت ابن السقائ شیخ ( عطار ) مجال آن را نمی داده است که پهلوان داستان را عوض کند و از پیش خود نام شخصی را بیفزاید بخصوص که لفظ ابن السقائ یا پور سقائ نیز با وزن منطق الطیر مناسبست و عطار می توانست بجای شیخ صنعان پور سقا بگوید حقیقت آنست که استانی نزدیک بروایت شیخ موجود است که بیگمان وی در منطق الطیر آن را در نظر داشته است: در کتابخانه آیاصوفیا در استانبول مجموعه ایست بشماره ۲۹۱٠ مشتمل بر رسائلی چند از صوفیان مشهور که در آخر آن دو کتاب نصیحه الملوک و تحفه الملوک از محمد غزالی وجود دارد که این کتاب اخیر را ظاهرا در سالهای آخر عمر خود تالیف کرده است و این قصه با اندک اختلاف در باب دهم ازین کتاب تحفه الملوک مکتوب بسال ۷٠۶ روایت شده است. از مقایسه این روایت با گفته عطار بدین نتیجه می رسیم که میان آنها تفاوتی چندان وجود ندارد و ارکان هر دو کتاب قطع نظر از تصرفات شاعرانه عطار یکسانست و از روی حدسی نزدیک بیقین می توان گفت که وی هنگام نظم قصه آن را در پیش چشم داشته است.پس از تقریر این مقدمات گوییم که شیخ صنعان ( مطابق اکثر نسخ منطق الطیر ) یا شیخ صنعائ ( مطابق نسخه خطی ماخذ ما مکتوب بسال ۸۴۴ ) همان بدالرزاق صنعانی است که منسوبست به صنعائ یمن. مطابق قیاس در نسبت به صنعائ یمن و بهرائ ( نام قبیله ) که باتفاق علمائ صرف و لغت صنعانی و بهرانی می گویند ( بنون قبل از یائ نسبت ) و چون این یائ در زبان فارسی مخفف تلفظ میشود نه بتشدید ( چنانکه در زبان عربست ) شیخ عطار آن را بتخفیف یائ آورده مانند [ یمان ] در [ یمانی ] و بیگمان داستان این عبدالرزاق صنعانی همانست که بروایت سودی در شرح دیوان حافظ کتابی بترکی درباره او نوشته روی را بعنوان عبدالرزاق یمنی یاد کرده اند.لیکن معلوم نیست که این عبدالرزاق صنعانی یا یمنی که بوده و بتحقیق در چه زمانی زیسته و شاید اساسا وجود نداشته و حکایتی بنام وی بر ساخته اند ]. ( فروزانفر. شرح احوال فریدالدین محمد عطار ۳۶ - ۳۲٠ ).