خاندان قَتاده، دودمانی از سادات حسنی و از اشراف طبقهٔ چهارم حاکم بر مکه بهشمار میروند که بهمدت بیش از هفتاد سال (حک: ۵۹۷–۶۷۰ق) بر این شهر فرمانروایی کردند. ابوعزیز قَتاده بن ادریس، سرسلسلهٔ این خاندان، در سال ۵۹۷ق با اخراج شریف مُکثَّر بن عیسی، کنترل حکومت مکه را به دست گرفت. پس از وی، فرزندانش حسن، راجح و ادریس یکی پس از دیگری زمام امارت مکه را در دست داشتند. این خاندان تمایلات زیدی داشتند و در دورهای حتی عبارت حَیَّ عَلَى خَیرِ العَمَل را در اذان رسمی گنجاندند.
قتاده بن ادریس بن مُطاعِن حسنی، ملقب به نابغه، در روستای عَلقَمیه در یَنبُع از مادری از اشراف هواشم زاده شد. او پس از جلب حمایت خویشاوندان خود، با تیرههایی از سادات حسنی حاکم بر ینبع به پیکار پرداخت و پس از بیرون راندن آنان، بنییحیی را نیز از وادی صفراء در ۵۱ کیلومتری مدینه در مسیر بدر اخراج کرد و دیگران را مطیع خویش ساخت. قتاده در سال ۵۹۷ق با آگاهی از ستمهای خاندان هواشم در مکه، به این شهر یورش برد و با اخراج شریف مکثر بن عیسی و کشتن پسرش محمد، حکومت مکه را تصرف کرد.
حکمرانی خاندان قتاده با سالهای پایانی خلافت عباسیان در عراق، همزمان با حکومت ایوبیان در مصر و شام و نیز در دورهٔ اقتدار ممالیک ادامه یافت. این خاندان در حجاز بهتدریج به تیرههای گوناگونی تقسیم شدند و با نامهای مختلف شناخته شدند. قتاده اگرچه در تصرف مدینه ناکام ماند، اما بر بخشهایی از نواحی اطراف آن، همچنین طائف، نجد و برخی مناطق یمن چیره شد. سرانجام وی در ذیالحجه سال ۶۱۷ق در سن ۹۰سالگی درگذشت و به روایتی به دست پسرش حسن کشته شد.
