بولاق

[ویکی اهل البیت] مطبعه بولاق معروف ترین مطبعه (چاپخانه) مصر و از مهم ترین، معتبرترین و قدیمی ترین چاپخانه های جهان اسلام است. در سال های 1228-1264 ق. محمدعلی پاشا گروهی را برای تحصیل به ممالک مختلف اروپایی فرستاد که از آن میان چهار نفر مأمور فراگیری امور چاپ و چاپخانه شدند.
آنان در سال 1230 ق. به همراه نیکلا مسابکی، اهل سوریه، برای فراگیری کارهای فنی چاپ، حروفچینی و حروف ریزی به میلان رفتند و پس از بازگشت، چاپخانه ای در محل کشتی سازی بولاق که "دارالصناعه العامریه" نام داشت، احداث کردند.
برای شروع کار، سه دستگاه چاپ از میلان و مرکب و کاغذ و لوازم دیگر از لگهورن و تریست و حروف چاپی عربی، ابتدا از ایتالیا و سپس از فرانسه تهیه شد. نیکلا مسابکی دستگاه های چاپ خود را در فاصله محرم تا جمادی الاول 1237 ق. مستقر و آماده کرد. مدیریت چاپخانه و کتابخانه به عثمان نورالدین افندی از استادان "مهندس خانه" بولاق واگذار شد که تا ذی الحجه 1239 ق. در این سمت باقی ماند.
نخستین کتاب چاپ شده در بولاق در سال 1238 ق. کتاب <قاموس ایتالیایی و عربی>، اثر دام رافائل (روفیل بن آنطون زهّور) بود. اما بروچّی که در زمان تأسیس چاپخانه از آن دیدن کرده، گفته است که نخستین کتاب چاپ بولاق، <وصایانامه سفریّه> بوده که شامل تعلیمات نظامی فردریک دوم، پادشاه پروس به فرماندهان خویش است و ثانی زاده محمد عطاءالله افندی نیز آن را در سال 1221 ق. از زبان فرانسوی ترجمه کرده بود. در این میان کتاب هایی مانند <قانون نامه عساکر پیادگان جهادیّه> (ترکی، اواسط رجب 1238ق.) و کتاب <فی صناعات صیاغه الحریر> (عربی، 12 ذی القعده 1238ق.) نیز از جمله کتاب های چاپ شده در همان سال تأسیس چاپخانه هستند.
حروف چاپی عربی که از ایتالیا وارد شده بود چندان مورد پسند نبود؛ از این رو میرزا سنگلاخ، قالب حروف تعلیق و عبدالله زهدی افندی از خطاطان ترک قالب حروف نسخ را دوباره ساختند و از سال 1241 ق. مورد استفاده قرار گرفت و با فزونی کار چاپخانه مساحت آن نیز افزایش یافت.
مطبعه بولاق به نام های دیگری چون: "دارالطباعة"، "مطبعه صاحب السعادة"، "دارالطباعه المعمورة"، "مطبعة بولاق"، "مطبعة الکبیر"، "دارالطباعة الخدیویه"، "دارالطباعة العامره"، "دارالطباعة الباهره"، "مطبعة عامره"، "مطبعة مصرالمحروسه"، "دارالطباعة المصریّه" و "مطبعة سنّیه" نیز خوانده شده است. تعداد کارکنان چاپخانه بولاق در سال های اول به صورت قطعی مشخص نیست ولی بنا به سند موجود در اثر بروچّی تعداد آنها در ربیع الثانی 1238 ق. شانزده نفر و در درخشان ترین دوره فعالیت چاپخانه، یعنی در 1265 ق به 169 نفر رسیده بوده است.
در دوره محمدعلی پاشا، افرادی چون نیکلا مسابکی، عبدالکریم، ابوالقاسم شاهد جیلانی، عبدالله فاتح داغستانی و حسین راتب از 1236 تا 1265 ق مدیریت چاپخانه را بر عهده داشتند. کارکنان دیگر عبارت بودند از: معاون ناظر؛ مصححان و حروفچینان عربی، فارسی و ترکی؛ چاپچی ها؛ خوشنویسان؛ صفحه بندها و برخی دیگر. مصححان عربی عموماً از میان استادان الازهر انتخاب می شدند.
در چاپخانه بولاق، ضمن چاپ و انتشار کتاب، نظامنامه تعلیمات و اعلامیه های قانونی نیز به چاپ می رسید. از 25 جمادی الاول 1244 ق. الی 25 صفر 1249 ق، روزنامه رسمی عربی ـ ترکی وقایع مصریه که وابسته به "دیوان المدارس" بود در این چاپخانه به چاپ می رسید.