دانشنامه اسلامی
برای اثبات صحت قضیه عکس در قضایای موجهه به سه طریق یا دلیل تمسک جسته اند:۱. طریق افتراض؛۲. طریق عکس؛۳. طریق خلف.
انعکاس در موجهات و غیر موجهات
از میان این سه، طریق خلف عمومیت دارد و در همه صور جاری می شود، اما دو طریق دیگر فقط در بعضی صور قابل جریان است. این سه طریق، به انعکاس موجهات اختصاص ندارد، بلکه در انعکاس قضایای غیر موجهه و اثبات صحت انتاج اشکال اربعه قیاس نیز استفاده می شود. در اینجا فقط به ذکر مثال برای یکی از این طرق، یعنی طریق خلف بسنده می کنیم: عکس قضیه وقتیه، مطلقه عامه است؛ مثلاً عکس قضیه «هر قمری در وقت حائل شدن زمین البته منخسف است (نه همیشه)» عبارت است از: بعضی از چیزهایی که منخسف می شوند در یک وقتی، قمر هستند. برای اثبات صحت این عکس از طریق خلف چنین می گوییم که اگر عکس قضیه، مطلقه عامه نباشد نقیض آن که دائمه است صادق خواهد بود؛ یعنی «هیچ گاه هیچ یک از چیزهایی که منخسف می شوند قمر نیستند». حال با تشکیل قیاسی به شکل اول که این قضیه صغرای آن و قضیه اصل، کبرای آن را تشکیل می دهد به نتیجه محالی می رسیم: هیچ گاه هیچ یک از چیزهایی که منخسف می شوند قمر نیستند (صغرا)، و هر قمری در وقت حائل شدن زمین البته منخسف است (نه همیشه) (کبرا)؛ پس هیچ یک از چیزهایی که منخسف می شوند تا وقتی منخسف اند، منخسف نیستند (نتیجه). از آنجا که کبرا یعنی قضیه اصل، صادق فرض شده است، آنچه سبب نتیجه محال شده است، قضیه صغرا یعنی نقیض قضیه عکس است و وقتی نقیض قضیه عکس کاذب بود، پس ناچار، خود قضیه عکس صادق خواهد بود.
مستندات مقاله
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.• مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
...
