معنی تقدم و تاخر بالحق

در لغت، تَقَدُّم به معنای پیشی جستن و سبقت گرفتن است و در زبان انگلیسی معادل Anteriority قرار می‌گیرد. از نگاه اصطلاحی در فلسفه، تقدم به این معناست که چیزی پیش از چیز دیگری وجود داشته باشد، به گونه‌ای که وجود و پدید آمدن شیء دوم، منوط و وابسته به وجود یافتن شیء اول باشد.

بر اساس دیدگاه مشهور حکمای پیشین، تقدم بر پنج قسم اصلی تقسیم می‌شده است. در این تقسیم‌بندی، ابتدا متقدم یا با متأخر قابلیت هم‌زیستی و اجتماع دارد یا ندارد. اگر قابلیت اجتماع نداشته باشند، تقدم، «تَقَدُّم بِالزَّمان» محسوب می‌شود. اما اگر قابلیت اجتماع وجود داشته باشد، دو حالت پیش می‌آید: یا متأخر به متقدم نیازمند است یا نیست. اگر نیازمند باشد، این نیاز به دو شکل می‌تواند باشد: اگر نیاز به صورت کامل باشد، یعنی متقدم «علت تامه» متأخر باشد، این تقدم، «تَقَدُّم بِالعِلّیَّت» نامیده می‌شود. اما اگر نیاز به صورت ناقص باشد، یعنی متقدم تنها «علت ناقصه» متأخر باشد، مانند تقدم عدد یک بر عدد دو، این نوع، «تَقَدُّم بِالطَّبْع» خوانده می‌شود. در صورتی که متأخر به متقدم نیازمند نباشد، باز دو حالت دارد: اگر تقدم و تأخر به صورت ترتیب و توالی باشد، مانند نزدیکیِ چیزی به مبدأ محدودش، آن را «تَقَدُّم بِالوَضْع» می‌نامند؛ مثل تقدم جنس بر فصل یا صف اول بر صف دوم. اما اگر این ترتیب بر اساس قرب و بعد نباشد، بلکه بر پایۀ شرافت و برتری باشد، این قسم، «تَقَدُّم بِالشَّرَف» است.

علاوه بر این اقسام پنج‌گانه، متکلمان قسم دیگری به نام «تَقَدُّم ذاتی» که مربوط به تقدم بین اجزای زمان است را افزودند و میرداماد نیز «تَقَدُّم دَهْری» را به این مجموعه اضافه نمود. با این همه، دو قسم دیگر از تقدم و تأخر نیز وجود دارد که در آثار حکمای پیشین نشانی از آن‌ها یافت نمی‌شود. شاید دلیل این امر، دقت نظر بسیار و لطافت مفهومی این دو قسم بوده که سبب شده است در کتب پیشینیان راه نیابد.

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] تقدم در لغت به معنای پیشی و در زبان انگلیسی معادل Anteriority و در اصطلاح فلسفی عبارتست از موجودیت چیزی قبل از چیز دیگری بطوری که شیء دوم فقط پس از ایجاد شیء اول ایجاد شود.
بنابر مشهور قدما، تقدم بر پنج نوع بوده است. به این بیان که متقدم یا با موجود متاخر قابلیت اجتماع را دارد یا نه. قسم دوم تقدم بالزمان است و در قسم اول یا متاخر محتاج به متقدم هست یا نیست. اگر محتاج به متقدم باشد دو صورت دارد یا این احتیاج به نحو تمام است یا ناقص. اگر احتیاج تام باشد یعنی متقدم علت تامه متاخر باشد تقدم بالعلیت است و اگر احتیاج ناقص باشد و متقدم علت ناقصه متاخر باشد تقدم بالطبع است مانند تقدم واحد بر اثنین و در صورتیکه متاخر محتاج به متقدم نباشد دو صورت دارد یا تقدم و تاخر به صورت ترتب است؛ مثلا شی ء به مبدا محدود نزدیکتر از غیرش باشد تقدم بالوضع است؛ مانند تقدم جنس بر فصل و صف اول بر صف دوم و اگر بر حسب ترتیب و قرب و بعد نباشد تقدم بالشرف است. پس از این پنج قسم، متکلمان تقدم ذاتی (تقدم بین اجزای زمان ) را اضافه کردند و میرداماد نیز تقدم دهری را اضافه نموده است. اضافه بر اقسام پنج گانه مشهور و ذاتی و دهری، دو قسم دیگر وجود دارد که در کتب حکما اثری از این دو قسم تقدم و تاخر مشهود نیست و شاید علت این امر دقت و لطافت این اقسام باشد که باعث شده در کتابهای آنها وارد نشده باشد.
نظر ملاصدرا
ملاصدرا در مورد این نوع از تقدم می گوید: این تقدم از اموری است که ادراک آن بسیار دشوار است و تنها عارفان بالله و راسخون در علم، حقیقت آنرا درمی یابند و آن هم به خاطر اختصاصاتی است که به آنها افاضه شده است. این دو قسم که ملاصدرا به اقسام تقدم و تاخر اضافه نمود عبارتند از تقدم و تاخر بالحق و تقدم و تاخر بالحقیقه. این تقدم در اصطلاح فلسفی عبارتست از اینکه وجود هر علت موجبه مقدم بر معلول است بنحو تقدم بالحق که همان تقدم وجود علت بر وجود معلول است نه تقدم ذات علت بر ذات معلول که تقدم به علیت است. تفاوت این دو قسم در این است که در تقدم و تاخر علی، برای معلول ذاتی مستقل از علت اعتبار می شود، البته ذاتی که قائم به علت می باشد. فلاسفه پیشین گمان می کردند که علت و معلول هر کدام وجودی جداگانه دارند و فقط فرقشان در آن است که وجود علت، بنفسه است و وجود معلول بغیره. بنابراین، تقدم و تاخر علی را میان ذات علت و ذات معلول تصویر نموده و می گفتند که علت در وجوب وجود خود بر معلول تقدم دارد و معلول در وجوب وجود خود از علت متاخر است. اما با ظهور ملاصدرا و پیدایش مکتب تاله و بر اساس اصول حکمت متعالیه، معلول وجودی سوای علت ندارد و هر چه هست عین ربط به علت است. وجود معلول در علت است و از شئون و مراتب علت محسوب می گردد. بنابراین تقدم علت بر معلول، تقدم یک وجود مستقل بر وجود دیگر نیست، بلکه نوع دیگری از تقدم است که تقدم به حق نامیده می شود.ملاصدرا در این زمینه می گوید: وجود هر علت موجبه، بر وجود معلول ذاتی خود، به این نحو از تقدم، مقدم است. زیرا فلاسفه معتقدند که علت فاعلی چیزی است که در شیئی غیر از خود فاعل تاثیر می گذارد. پس تقدم به علیت عبارتست از تقدم ذات فاعل بر ذات معلول. اما تقدم خود وجود علت بر وجود معلول را، بدین خاطر که هیچ رابطه تاثیر و تاثر و فاعلیت و مفعولیت در میان آنها نیست نمی توان تقدم علی دانست بلکه حکم آن دو، حکم شیء واحدی است که دارای شئون و اطوار گوناگون است و از یک شان به شان دیگر تطور می یابد. بر اساس نگرش صدرا، حق تعالی به اعتبار تجلی وی در اسمای خویش و هم به اعتبار تنزل وی در مراتب شؤون وجودیه خود (که عبارتند از وجودات ممکنات) هم متصف به تقدم و هم متصف به تاخر است و اتصاف او به تقدم و تاخر به نفس ذات او است نه به واسطه امری زاید بر ذات. (زیرا فقط اوست که در نخستین مراتب کثرت در اسما و صفات خویش از قبیل عالم و قادر و مرید تجلی می کند و وجود در مقام ذات تقدم بر وجود و ظهور و تجلی در مقام اسما و صفات دارد و نیز اوست که در سایر مراتب وجود از عقول تا به اجرام و عناصر که همگی شؤون وجودیه او هستند تنزل می کند و وجودش در اصل مرتبه ذات تقدم بر شؤون وجودیه او دارد. پس او است که در حقیقت به نفس ذات خویش هم متقدم است و هم متاخر). پس هیچ متقدمی، متقدم و هیچ متاخری متاخر نمی شود مگر به حق لازم و قضای حتمی. (یعنی به نفس وجودی که حق حقیقی است و تحقق هر وجودی در هر مرتبه ای و تجلی وی در هر منزل و مقامی و تشان او به هر شان و نام و نشانی امری لازم و ضروری و غیر قابل تغییر و تبدیل است و لایق و شایسته او است).
← اشکال بر دیدگاه ملاصدرا
یک صفت در هر قسم از اقسام تقدم و تاخر نیاز است که باید متقدم و متاخر با اختلاف در آن شرکت داشته باشند به طوری که هر چه متاخر داشته باشد باید متقدم هم داشته باشد نه بر عکس. این صفت را ملاک می نامیم که در هر یک از اقسام تقدم و تاخر متفاوت است. در تقدم و تاخر بالحق این ملاک عبارتست از شان الهی و یا اشتراک آن دو وجود در وجود، خواه این وجود مستقل باشد یا رابط. بدین صورت که تقدم وجود علت همراه با استقلال اوست و تاخر وجود معلول به این است که رابط است و عین ربط و نیاز به علتش است.